«Наше время преклонит колени только перед художником, жизнь которого есть лучший комментарий на его творения, а творения — лучшее оправдание его жизни».
В.Г.Белинский
Бүгүн тохсунньу 24 күнүгэр Семен Степанович Яковлев-Эрилик Эристиин (24.01.1892 — 06.10.1942) төрөөбүтэ 133 сылын бэлиэтиибит.
Эрилик Эристиин – сэбиэскэй уонна саха бэйиэтэ, прозаик, драматург, 1938 сылтан СССР суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ. 2024 сылтан КПСС чилиэнэ. Кыһыл бартыһаан, Саха сирин гражданскай сэриитин кыттыылааҕа. Норуокка кинини “сахалар Корчагиннара” диэн ааттыыллар.
Кини айымньыларыгар, барытыгар да диэххэ сөп, бэйэтин олоҕо, айар үлэтэ суруйууларын дьоруойдарын дьылҕаларыгар көстөр.
Саха сирин Литэрэтииринэй мусуойугар күн бүгүнүгэр диэри Семен Степанович тыыннааҕар таһааттарбыт сэдэх суруйуулара, олоҕун кэрэһэлиир хаартыскалар хараллан сыталлар:
— “Бассабыык Тиихээн”. -Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1934. — 23 с.
— “Революция уолаттара: Сэһэн”. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1936. — 66 с.
— “Кэриэс туолуута: Сэһэн.” — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1939. — 88 с.
– “Маарыкчаан ыччаттара : Роман”. -Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1942.- 206с.
— “Молодежь Марыкчана: Отрывки из повести» / Пер. М. А. Кротова. – Якутск, 1948.
— “Молодость Марыкчана : роман” / Эрилик Эристин ; перевод с якутского Анатолия Ольхона. — Москва : Современник, 1974. – 189 с.
Семен Степанович Яковлев 1892 сыллаахха тохсунньу 24 күнүгэр Ботуруускай (билиҥиттэ Чурапчы улууһугар) улууһун Чакыр нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Кыра сааһыттан барыны бары интэриэһиргиир, айылҕаттан айдарыылаах уолчаан үөрэҕи оскуолаҕа буолбакка, олоҕун устатын тухары көрсүбүт үтүө дьонуттан иҥэриммитэ. Оскуолаҕа биир да күн үөрэммэтэх оҕо, уон сааһын туолуута балай эмэ түргэнник ааҕар, суруйар буолбута. Суруйааччы буола үүнүүтүгэр, олоҕу киэҥник анаарыытыгар барытыгар оччотооҕу сыылынай өрөбөлүүссүйэ кыттыылаахтара улахан сабыдыалы оҥорбуттара. Ол кэмҥэ Ботуруускай улууһугар элбэх биллиилээх сыылынайдар кэлэн олорон ааспыттара: “Саха тылын тылдьытын” суруйбут Э.К. Пекарскай, Ф.Я. Кон, В. Трощанскай, И. Майнов. Кинилэри сэргэ политсыылынайдар ортолоругар большевик Н.Л. Мещеряков о.д.а. бааллара.
Суруйааччы бастакы айымньылара 1923 сыллаахха онтон кэлин 1928 сыллаахха “Чолбон” сурунаалгы аан бастакы “Соһуччу үөрүү” диэн сэһэнэ бэчээккэ тахсыбыта. Онно Эрилик Эристиин саха улууһун өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи, тулаайах киһи аһыы-ньулуун олоҕун, политсыылынайдар сабыдыалларынган сорох саха интеллигенциятын өйүн-санаатын көрдөрөргө дьулуспута.
Семен Степанович суруйааччы быһыытынан үүнэн-сайдан тахсыытыгар (ити 1931-1942 сылларга) бөдөҥ прозалары, поэмалары бэчээттээн таһаарбыта ол курдук 1934 сыллаахха “Бассабыык Тиихээн”, 1935 сыллаахха “Тулаайах Уйбаачаанчык”. Бу айымньыларга өрөбөлүүссүйэ кыттыылааҕын, большевик олоҕун суола ойууламмыта.
1934 сыллаахха айар үлэтинэн Сэбиэскэй сойуус устун командировкаҕа бара сылдьааһына биллэн туран суруйааччы айар үлэтигэр биллэр суолу-ииһи хаалларбыта, кини онно Казахстаҥҥа, Москубаҕа уонна Ленинградка сылдьыбыта.
Эрилик Эристиин бырааттыы казах норуотун олоҕун-дьаһаҕын кытары чугастыы билсээри 1934-1935 сылларга икки төгүллээн Соҕуруу Казахстаҥҥа айаннаан кэлбитэ. Ити айан түмүгэр, 1936 сыллаахха ааҕааччы киэҥ биһирэбилин ылбыт “Өрөбөлүүссүйэ уолаттара” сэһэнэ суруллан тахсыбыта. Ити айымньытыгар дьадаҥы олохтоох ини-бии Абдуркулла уонна Мундурбек Орунбаевтар дьылҕаларынан Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр бэриниилээх, сырдык өйдөөх-санаалаах Орто Азия дьонун көрдөрбүтэ. Улахан ойуулуур-дьүһүннүүр күүһү туһанан суруйааччы казах истиэбин бүтүннүүтүн баһылаабыт өрөбөлүүссүйэ тыынын олус чаҕылхайдык уонна итэҕэтиилээхтик ини-бии Орунбаевтар уобарастарынан ойуулаабыта.
1937 сыллаахха суруйбут “Аймалҕан” сэһэнигэр Бурятияттан муспут матырыйаалларыгар олоҕуран, дьоруойдар олохторунан саҥа киһи үүнэн-сайдан тахсыытын дьүһүйбүтэ. Оттон 1939 сыллааҕы “Кэриэс туолуута” сэһэнигэр саха киһитин хараҕын арыллыыта көстөр.
Суруйааччы гражданскай сэриигэ ылбыт контузиятыттан сылтаан, айар-тутар үлэ үгэнигэр сылдьан хараҕынан көрбөт буолар. Ол эрэн бэйэтин күүстээх санаатынан, самнан хаалбакка 1942 сыллаахха Саха сиригэр гражданскай сэриини ойуулуур “Маарыкчаан ыччаттара” бастакы романы суруйан түмүктээбитэ. Бу сүдү айымньыта нууччалыы “Молодежь Марычкана”, “Марыкчанские ребята” диэн тылбаастанан бэчээттэммитэ. Итини сэргэ Казахстан биллэр суруйааччыта Шерхан муртаза бу айымньыны бэйэтин омугун тылыгар тылбаастаан Эрилик Эристиин дьылҕатыгар биир биллэр суолу хаалларбыта.
Инньэ гынан саха литэрэтиирэтин устуоруйатыгар сахалыы роман үөскээһинэ 20-с үйэ 40-с сылларыттан саҕаламмыта диэхпитин сөп: “Маарыкчаан ыччаттара” (1942) уонна Амма Аччыгыйын “Сааскы кэм” айымньылара.
Манна даҕатан эттэххэ Эрилик Эристиин хас даҕаны пьеса ааптара “Суорума соруктаммыт” («Преждевременно озадаченный»), “Биэлэй ыстааба” («Штаб белых»), “Манчаары Баһылай” («Василий Манчары») о.д.а. Саха тыйаатырыгар турбут испэктээктэринэн: “Маарыкчаан ыччаттара” («Марыкчанские парни») – режиссер С. Григорьев; “Кэриэс туолуута” («Завещание») – режиссер В. Фомин буолаллар.
Олоҕун тиһэх сылларыгар Эрилик Эристиин “Буура Дохсун” олоҥхону, “Майаадаҕа сырыы” уочарканы, “Михачевтар төннүүлэрэ” сэһэни сатаан көрбөтүнэн тылыттан суруттарбыта.
Семен Степанович Яковлев-Эрилик Эристиин баара-суоҕа 50 сааһыгар 1942 сыл алтынньы 6 күнүгэр күн сириттэн күрэммитэ.
Билигин суруйааччы дойдутугар Чакырга киниэхэ анаммыт мусуой-дьиэтэ баар, 2007 сыллаахха улахан романист аата Чакыр орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ, оройуон киинигэр уулусса ааттаммыта. Суруйааччы аатын үйэтитэн литэрэтииринэй бириэмийэ олохтоммута.
Эрилик Эристиин бэйэтин бүтүн олоҕунан, “Ыстаал хайдах хатарыллыбытай” өрөбөлүүссүйэ тиэмэтигэр роман ааптара Николай Островскай өлбөт-сүппэт хорсун быһыытын хатылаабыта. Семен Степанович төһө даҕаны хараҕа суох буоллар олоҕун тиһэх күннэригэр диэри айар үлэтин тохтоппотоҕо. Бэйэтин айымньыларыгар оччотооҕу саха норуотун хараҥа өйүн-санаатын, олоҕун-дьаһаҕын бүтүннүү ойуулаабыта.
Туһаныллыбыт литэрэтиирэлэр: Тобуроков, Николай Николаевич. Писатель корчагинской закалки :(О жизни и творчестве Яковлева С.С. — Эрилик Эристиина). — Якутск: Кн. изд-во, 1979. – с.23-24;
Васильева, Дора Егоровна. Национальное и общечеловеческое в якутской литературе / Д. Е. Васильева; Акад. наук Респ. Саха (Якутия), Ин-т яз., лит. и истории. — Якутск : Якут. науч. центр СО РАН, 1995. – с 148-149;
Мыреева, Анастасия Никитична. Якутский роман 70-90-х годов ХХ века. [Текст] : традиции и новации / А. Н. Мыреева ; отв. ред. В. Б. Окорокова ; Ин-т гуманитарных исслед. и проблем малочисленных народов Севера Сибирского отд-ния Российской акад. наук. — Новосибирск : Наука, 2014. – с.9 ;
Федоров, Егор Васильевич. Якутская проза довоенного периода : (Жанровое своеобразие, проблематика худож. особенности) / Е. В. Федоров; Отв. ред. Н. Н. Тобуроков. — Новосибирск : Наука : Сиб. отд-ние, 1982. — 137 с.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ. Хаартыскалар Былатыан Ойуунускай аатынан Литэрэтииринэй мусуой пуондатыттан