СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Үлэ сылыгар олохтообут “Үлэ киhитэ” бириэмийэтигэр талыы үс этаабын түмүгүнэн ѳрѳспүүбүлүкэ бастыҥ 50 үлэhит дьоно билиннэ. Ол туhунан СѲ үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга миниистирэ Елена Волкова брифиҥҥэ иhитиннэрдэ.
“Талан ылыыга бэйэлэрин үлэhиттэрин ѳрѳспүүбүлүкэ 250 үлэ кэлэктииптэрэ киллэрдилэр. Кинилэр ортолоругар араас идэлээх дьон бааллар: туокардар, сыбаарсыктар, тыа хаhаайыстыбатын үлэhиттэрэ, үѳрэх уонна мэдиссиинэ, социальнай эйгэ бэрэстэбиитэллэрэ уо.д.а. Кинилэр хас биирдиилэрэ бэйэлэрин идэлэригэр бэриниилээх уонна айымньылаах сыhыаннаахтар, үлэҕэ үрдүк кѳрдѳрүүлээхтэр, уhуйааччы үлэтин толороллор, үлэҕэ саҥа идиэйэлэри киллэрэллэр уонна, биллэн турар, үрдүк профессионализмы кѳрдѳрѳллѳр”, — диэн миниистир бэлиэтээтэ.
Үгэс быһыытынан Саха Ѳрѳспүүбүлүкэтин 50 бастыҥ үлэhиттэрин чиэстээhин муус устар ый бүтүүтүгэр, Үлэ уонна Күөх Маай бырааhынньыгын иннинэ ыытыллар.
“Үлэ киhитэ” бириэмийэ кээмэйэ — 300 тыh. солкуобай. Бу бириэмийэни Саха сиригэр бастайааннай олорор дьон, саастарыттан уонна ыстаастарыттан тутулуга суох, ылар кыахтаахтар. Сүрүн ирдэбилинэн, үлэһит сыл түмүгүнэн үлэҕэ үрдүк көрдөрүүлээх, айымньылаах көрүүлээх, идиэйэлээх, саҥаны киллэриилээх, уопуттаах, эдэр исписэлиистэргэ настаабынньык быһыытынан көмөлөһөр буолуохтаах.
Чурапчы улууһа үлэни өрө туппут, бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын, билиилэрин-көрүүлэрин ууран улуус, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүҥкэн кылааттаах үгүс дьонноох.
Мария Иустиновна Хоютанова
Буойун-учуутал Степан Макаров аатынан Чурапчытааҕы гимназия үрдүкү категориялаах физикаҕа учуутала Мария Иустиновна туһунан киһи үгүһү суруйуон сөп. Үрдүк квалификациялаах, өрүү инники күөҥҥэ сылдьар баай уопуттаах, мэлдьи саҥаттан-саҥаны айа-тута сылдьар улууспут биир күөн туттар педагогунан буолар. Итини таһынан кини улуус, өрөспүүбүлүкэ учууталларыгар, үөрэнээччилэри научнай-чинчийэр үлэҕэ сыһыарыы тиэмэтигэр методическай үлэни күүскэ тэрийэр.
Гимназияҕа үлэлиир 27 сыл былаһын тухары Мария Иустиновна быһаччы салалтатынан үрдүк таһымнаах 240 научнай-чинчийэр дакылаат сурулунна. Ол иһиттэн 45 үөрэнээччи норуоттар икки ардыларынааҕы научнай куонкурустарга уонна кэмпириэнсийэлэргэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы улахан күрэхтэргэ лауреат уонна призер аатын ылары ситистилэр, 90-ча үөрэнээччи өрөспүүбүлүкэтээҕи “Инникигэ хардыы” НПК муҥутуур кыайыылаахтарынан, призердарынан буоллулар.
Үөрэнээччилэр научнай-чинчийэр үлэҕэ кыттыыларыгар үрдүкү көрдөрүүтүн иһин, “Зиминнэр Династияларын” Пуондата физика уонна математика учууталларыгар олохтообут Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус “Эдэр учуонайдар настаабынньыктара” номинация түөрт төгүллээх кыайыылааҕа, өр сыллаах эҥкилэ суох үлэтин иһин Дойду Бэрэсэдьиэнин бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта, 2006 сыллааҕы “Бастыҥ учуутал”, РСФСР норуодунай үөрэхтээһинин туйгуна, “СӨ учууталлар учууталларын” бэлиэ хаһаайына, РФ Үтүөлээх учуутала, 2023 сыллаахха Саха сирин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев аатынан “Билиигинэн кыайыаҥ” стипендия кыайыылааҕа Мария Иустиновна Хоютанова чахчы да бэйэтн идэтигэр бастыҥын толору туоһулууллар. Маннык үтүөкэннээх үлэһит киһи үөрэнээччилэрин, кэллиэгэлэрин, төрөппүттэр ортолоругар улахан аптарытыатынан туһанар.
Петр Дмитриевич Попов
Уон үс сылтан ордук кэм иһигэр Ленинград уобалаһыгар электромеханигынан, электригынан, силиэсэринэн үлэтин бастакы хардыыларын саҕалаабыт Хатылы нэһилиэгин төрүт олохтооҕо Петр Попов туһунан үгүскүт истибэтэҕэ буолуо.
Петр Дмитриевич билиҥҥи үлэтин уопсай ыстааһа 43 сыл 7 ыйга тэҥнэстэ. Төрөөбүт-үөскээбит, ахтылҕаннаах Сахатын сиригэр 1993 сыллаахха төннөн кэлэн, электромонтер идэтинэн үлэлээбитинэн барбыта. Үрдүкү кылаастар исписэлиис олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлээбитэ номнуо 29-с сылыгар барда, кини билигин улууска эрэ буолбакка бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бэйэтин эйгэтин бастыҥ маастарынан билиниллэр. Сайын аайы биригээдэлэри хомуйан кэлэр оттук сезонугар хочуолунайдары өрөмүөннүүллэр ону таһынан саҥа хочуолунайдар тутууларыгар эмиэ көхтөөх кыттыыны ылаллар. Кини быһаччы кыттыытынан улууспут үгүс хочуолунайдара тутуллан үлэҕэ киирдилэр. Ылсыбыт дьыалатыгар олус эппиэтинэстээх, дириҥ билиилээх-көрүүлээх ирдэниллэр исписэлииһи көрдөһүү бэрээдэгинэн уһун кэмҥэ Өлөөн, Булуҥ, Орто Халыма оройуоннарыгар командировкаҕа ыыта сылдьыбыттара, онно даҕаны Петр Дмитриевич бэйэтин бастыҥ үлэһит быһыытынан көрдөрбүтэ, кыайтарбатах үлэлэрин сабыта тутаттаан Хоту дойду дьонун дириҥ махталын ылбыта. Петр Попов үлэлиир кэмигэр, кини көрөр-истэр хочуолунайдарыгар биир даҕаны оһох тохтоон хаалбакка, үрдүк күүрүүлээхтик үлэлииллэр. Кини салалтатынан итиэннэ үлэҕэ тапталынан эдэр үлэһиттэри ОДьХХ уустук үлэтигэр иитэр-уһуйар, билиилэрин чиҥэтэр. Төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин иннигэр уһун, таһаарыылаах үлэтин иһин элбэх судаарыстыбаннай наҕараадалары туппута. Ону таһынан кини 2007 сылтан РФ Бочуоттаах донора, РФ Үлэ бэтэрээнэ (2015 сыл), СӨ ОДьХХ Үлэ бэтэрээнэ (2016 сыл), 2017 сыллаахха СӨ Ил Дархана илии баттааһыннаах бочуотунай гармотатын итиэннэ “СӨ энергетикатын уонна ОДьХХ сайдыытыгар өҥөтүн иһин” түөскэ анньыллар Бочуотунай бэлиэни ылбыта.
Николай Николаевич Кычкин-II
Өрөспүүбүлүкэбит успуордун эйгэтигэр Николай Николаевиһы-II билбэт киһи бука суоҕа буолуо. 1997 сыллаахха 1-кы нүөмэрдээх Дьокуускайдааҕы педагогическай училище Чурапчытааҕы филиалын “Физкултуура учуутала уонна дуобакка тириэньэр” исписээлинэһин ылбыт устудьуон уол тутатына Максим Аммосов аатынан СГУ-гар кэтэхтэн үөрэнэн “Социальнай педагог, игротехнолог” идэтин баһылаабыта. Салгыы 2004 сыллаахха Москуба куоракка Арассыыйа Академиятын аспирантуратын кэтэхтэн ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Дуобакка РФ успуордун маастара (1993) билигин педагогическай уопсай ыстааһа 32 сылга тэҥнэстэ.
Николай Николаевич-II туһунан бииргэ үлэлиир кэллиэгэлэрэ үчүгэй эрэ тылларынан ахталлар, кини үлэҕэ дьоҕурун, үрдүк култууратын, үлэҕэ уонна үөрэнээччилэргэ убаастабылынан уос номоҕор сылдьар педагог буолар.
Кини дуобакка тириэньэрдээбитин тухары 5 гроссмейстеры иитэн таһаарда: Матрена Ноговицынаны, Айыына Собакинаны, Николай Гуляевы, Ксения Нахованы, Наталия Шестакованы. Сэттэ норуоттар икки ардыларынааҕы успуорт маастардара, 11 ФМЖД успуордун маастара, 9 Арассыыйа успуордун маастара, 150-тан тахса нуучча уонна сүүс харахтаах дуобакка РФ успуордун маастардарыгар хандьыдааттары уһуйда.
Николай Николаевич-II сүрүн үлэтин таһынан 20 научнай ыстатыйа, алта кинигэ ааптара: “Бодянскай оонньуута” (2003 сыл), “Мир шашечных комбинаций” (2005 сыл), “Сүүс харахтаах дуобат акылаата” (2009 сыл), “Оонньуу ортото. Киин балаһыанньалар” (2020 сыл), “Оонньуу ортото. Киини утары оонньуулар” (2020 сыл), “Оонньуу ортото. Классическай балаһыанньаны хайдах оонньуохха сөбүй?” (2020 сыл) итини таһынан кини биир үөрэтэр бырагыраамматын СӨ успуордун министиэристибэтэ бигэргэтэн турардаах. Кини успуорт биир бастыҥ көҕүлээччитин быһыытынан, Дмитрий Коркин аатынан ыспартыыбынай “Албан аат” мусуойун сайыннарар уонна матырыйаалларынан байытар туһугар, Арассыыйа үтүөлээх тириэньэрдэринэн үлэлээбит төрөппүттэрин Н.Н. Кычкин-I уонна М.Н. Бырдыннырова 60-90 сыллардааҕы архыып матырыйаалларын, кубоктарын, мэтээллэрин бүүс бүтүннүүтүн мусуойга анаабыта.
Олоххо-дьаһахха көхтөөх позициялаах, чөл олоҕу тутуһааччы, элбэх сирдэри кэрийэр ыспарсымыан, айылҕалыын алтыһар, элбэх уус-уран литэрэтиирэни ааҕар тириэньэр бэйэтин билиилэриттэн өрүү иитиллээччилэрин кытары хамаҕатык үллэстэр.
СӨ физическай култуураҕа уонна успуорка туйгуна, РФ уонна СӨ үтүөлээх тириэньэрэ, “Гражданскай килбиэн” итиэннэ элбэх судаарыстыбаннай наҕараадалар хаһаайыннара Николай Николаевич Кычкин-II билигин Дмитрий Коркин аатынан Чурапчытааҕы республиканскай олимпийскай эрэллэри бэлэмниир ыспартыыбынай орто оскуола-интэринээтигэр үрдүкү тириэньэр-учууталынан таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар.
Сэмэн Жендринскэй