Көҥүл тустуу биһиги, сахалар, таптыыр сүгүрүйэр көрүҥмүт, сахалары албан ааттаабыта, суон сурахтаабыта. Чурапчы бастакы көлүөнэ тустууктарын ортотугар Николай Дмитриевич Соловьев-Нуучча Куола биир ойуччу миэстэни ылар.
2014 сыллаахха Дьокуускай куоракка көҥүл тустууга Арассыыйа чөмпүйэнээтэ ыытыллыбыта. Ыҥырыылаах билиэппинэн киирэн аналлаах миэстэбин буллум. Аттыбар нууччалыы хааннаах, толуу көрүҥнээх киһи олорор, тустууну сэҥээрэр буоламмын, бэтэрээн тустуук Николай Соловьев быһыылаах диэн тута сэрэйдим. Киһим мин диэки эргиллэ түспүтүгэр дорооболоспутум, билсэн сахалыы сэһэргэстибит. Тустуу көрө олорон, бэйэбит уолаттарбыт туста таҕыстахтарына, көх-нэм буолан тустууктарбытыгар “ыалдьабыт”. Эбиэт кэмигэр остолобуойга эбиэттээн кэллибит. Киһибэр боппуруос биэрэн ыйыталастым: “Николай Дмитриевич, эн Дмитрий Петрович Коркин бастакы үөрэнээччитэҕин, ханна, хайдах билсэн Дмитрий Петровичка эрчиллэ кэлбиккиний, бэйэҥ тускунан билсиһиннэр эрэ”, — диэтим.
“Мин төрүт Чурапчыбын. Болтоҥо нэһилиэгэр 1939 сыллаахха төрөөбүтүм. Оҕо сааһым Аҕа дойду Улуу сэриитин, сут-кураан кэмнэригэр ааспыта. Ийэм Февронья Дмитриевна Чурапчыттан биир бастакы тырахтарыыс дьахталлартан биирдэстэрэ этэ, МТС-ка үлэлээбитэ. 1942 сыллаахха Чурапчы оройуонун 41 колхуоһун дьоно күүс өттүнэн Булуҥ, Кэбээйи, Эдьигээн оройуоннарыгар көһөрүллүбүттэрэ. Биһиги дьиэ кэргэн көһүүгэ эһэм, эбэм, ийэм, таайым, ийэм бииргэ төрөөбүт балтыта Марфа Дмитриевна Соловьева уонна кыра оҕо мин Кэбээйигэ көһөрүллүүгэ сылдьыбыппыт. Көһүүттэн кэлэн баран, Хатылыга “Кыһыл сиэмэ” колхуоска киирбиппит. Мин сэттис кылаас кэнниттэн 1955 сыллаахха Хатылыга колхуоска үлэлии тахсыбытым. Ол үлэлии сылдьан 1956 сыллаахха Дмитрий Петрович Коркин Ленинградтааҕы А.Герцен аатынан педагогическай үнүстүүтү бүтэрэн, Одьулуун нэһилиэгин сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн, нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин учууталынан анаммыт этэ. Сүрүн үлэтин таһынан көҥүл тустуу сиэксийэтин нэһилиэк ыччатын, оскуола үөрэнээччилэрин түмэн ыытар сураҕын истибитим. Одьулуунтан Чурапчыга диэри 10 биэрэстэ сиртэн сылдьан тустуу куруһуогун салайбыта. Киэһэ 19 чаастан икки чаас устата дьарыктыыра. Киэһэ хойут бүтэн баран, сатыы Одьулууҥҥа барар, түүнүн уруогар бэлэмнэнэр. Сарсыарда уруогар тахсар. Билигин санаатахха, ол бэтэрэнэн дьыала буолбатах эбит. Одьулуун нэһилиэгэр биир сыл үлэлээбитин кэнниттэн, оччотооҕу Чурапчы орто оскуолатын дириэктэрэ Гаврил Дмитриевич Ефимов оройуон салалтатыгар туруорсан, бэйэтиттэн сөбүлэҥин ылан, 1957 сыл күһүнүгэр Чурапчы орто оскуолатын учууталынан киллэрбитэ. Мин Хатылыга колхуоска үлэлии сылдьан бу сыл көҥүл тустууга Чурапчыга Дмитрий Петровичка эрчиллэ киирбитим. Маҥнай көрүүбэр сүрдээх кытаанах, дьиппиэн көрүҥнээҕэ ол эрээри ыкса билистэххэ, сүрдээх аһыныгас, үчүгэй майгылааҕа. Чурапчыга райпоҕа оробуочайынан үлэҕэ киирбитим. Манна Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалыы барыахпар диэри үлэлээбитим. Ол сылларга көҥүл тустуу өрөспүүбүлүкэҕэ саҥардыы тэнийэн эрэр кэмэ этэ. Билиҥҥи курдук араас ыспартыыбынай инбэнтээрдэр, успуорт саалалара, ыспартыыбынай көстүүмнэр суохтара. Күһүн саҥа тустар гимнастическай мааты аҕалан, ыччат комсомольскай оскуолатыгар, көрүдүөргэ, кулуупка дьарыктанарбыт. Дьарык былаанынан ситиһиилээхтик ыытыллара. Ол кэмҥэ МТС-ка үлэлээбитим. Дьарыктанааччылар үгүспүт механизатор үлэһиттэр этибит, суоппардар Сидор Попов, Семен Неустроев, тырахтарыыстар Петр Николаев, Федор Эверстов, Николай Давыдов, силиэсэр ини-биилэр Павел, Антон Макаровтар, үрдүк кылаастаах үөрэнээччилэрэ Виктор Кривошапкин, Василий Шадрин, Николай Пермяков, учуутал Максим Сибиряков уо.д.а.
Онтон ыла көҥүл тустууга табаарыстыы көрсүһүүлэр саҕаланаллар. Маҥнай утаа Саха судаарыстыбаннай университетын сүүмэрдэммит хамаандатын кытары ыытыллар. 1957 сыл күһүнүгэр үс оройуон уолаттарын бастакы улахан күрэхтэһиилэрэ буолар. Манна Таатта, Мэҥэ Хаҥалас бөҕөстөрүн, Чурапчылар илиилээх-атахтаах оҥорботохторо. Илин эҥэр оройуоннар күрэхтэһиилэрэ Чурапчыга ыытыллыбыта.
Дьокуускай куоракка өрөспүүбүлүкэҕэ биирдиилээн уонна хамаанданан бастыыр иһин өрөспүүбүлүкэ иккис чөмпүйэнээтигэр Дмитрий Петрович дьарыктаабыт тустууктара үһүс бириистээх миэстэни ылбыттара. Оройуон чиэһин Иван Федотов, Гаврил Артемьев, Федор Винокуров, Дмитрий Коркин, Иван Дьячковскай, Николай Собакин, Виктор Кривошапкин, Федот Захаров, Максим Сибиряков көмүскээбиттэрэ. Ити кэмтэн ыла Дмитрий Петрович аата-суола киэҥник биллэн барбыта.
Улуу тириэньэр Дмитрий Петрович кэлэн көҥүл тустууну саҕалаан, төрүттээн, дьарыктаан, саха дьонун, Саха сирин бүтүннүү Аан дойдуга дорҕоонноохтук ааттатта. Үс саха уолаттара олимпиадаҕа тиийэн кыайан-хотон кэлэннэр, бу аҕыйах ахсааннаах Саха норуотугар үөрүүнү-көтүүнү аҕалбыттара.
Мин Саха сиригэр 1960 сыллаахха 97 киилэҕэ уонна 1961 сыллаахха 97 киилэттэн үөһэ ыйааһыннаах бөҕөстөргө чөмпүйүөннээбитим. Иккитэ бириистээх миэстэлэри ылаттаабытым. РСФСР Уһук Илиҥҥи зонатыгар үһүс миэстэ буолбутум, РСФСР чөмпүйэнээтигэр иккитэ тиийэн тустубутум. 1960 сыллаахха РСФСР “Урожай” уопсастыбатыгар үһүс миэстэни, РСФСР “Трудовые резервы” күрэхтэһиитигэр иккис миэстэни ылбытым, ити 1966 сыллаахха этэ.
1962-1965 сылларга Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалан кэлэн баран, Намҥа аһыллыбыт суоппардар куурустарыгар үөрэнэн суоппар идэтин баһылаабытым. Онно кэргэммин Евдокия Алексеевнаны көрсөн, ыал буолан, оҕолонон Намҥа, Граф биэрэгэр дьиэ-уот тэринэн олохсуйбутум. Суоппарынан 45 сыл үлэлээбитим.
Улуу тириэньэргэ Дмитрий Петрович Коркиҥҥа дьарыктаммыппынан киэн туттабын, олоҕум дьоллоох түгэнинэн ааҕынабын”, — диэн кэпсээнин түмүктээтэ.
Николай Дмитриевич Соловьев-Нуучча Куола холку, көнө, үтүө майгылаах, Сойуус араас куораттыгар Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн, Саха сирин биллиилээх тустууктарын Николай Гоголевы, Семен Дмитриевы, Петр Гаврильевы, Альберт Захаровы, Петр Алексеевы, Владимир Варламовы, Владимир Даниловы, Эдуард Гегеевы, Зосим Ивановы, Максим Сибиряковы, Василий Румянцевы, Александр Кочаны кытары элбэх түмсүүлэргэ, күрэхтэһиилэргэ сылдьыбыт, доҕордоспут киһи буолар. Ону үгүс хаартыскаларга бииргэ түһүспүтэ туоһулууллар.
Чурапчы оройуонун чиэһин элбэх күрэхтэһиилэргэ көмүскээбитэ. Орто аҥардаах, орто, ыарахан аҥардаах ыйааһыннарга Чурапчы уолаттара Максим Сибиряков, Николай Соловьев, Сидор Попов, Федор Эверстов күннээн тустар сылларыгар өрөспүүбүлүкэҕэ мөлтөхтөр дэппэтэхтэрэ.
Чурапчыга көҥүл тустуу күннээн сайдар кэмнэригэр ССКП Чурапчытааҕы райкомун 1-кы сэкирэтээрэ Чурапчы оройуонун Бочуоттаах олохтооҕо Илья Павлович Листиков маннык хаһыакка суруйан турар: “Оччолорго сотору-сотору ыытыллар үрдүк тардыһыылаах, тэриллиилээх ыспартыыбынай күрэхтэһиилэри Чурапчылар төрүт умнубат буолуохтаахтар. Ол барыта бэйэм харахпар, киинэ лиэнтэтин курдук элэҥнээн ааһаллар. Коля Соловьев харса суох атахха киирэрэ, Михаил Сысолятин ыраахтан ыраастык өттүктүүрэ, Сидор Попов, Семен Неустроев, Вячеслав Карпов о.д.а. киһини астыннарар гына тустан бачыгыраталлара”.
Хара маҥнайгыттан “Куоркун буочара” дэппит маҥнайгы көлүөнэ тустууктары, оччотооҕу эдэр көлүөнэ хаһан да умнубат.
Чурапчылар бэтэрээн тустуук Николай Дмитриевич Соловьеву умнубаттар, ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан, биир дойдулаахтара ыспартыыбынай тэрээһиннэргэ ыҥыраллар. Быйыл тохсунньуга физкултуурунай хамсааһын 100 сыллаах үбүлүөйүгэр Намтан кэлэн табаарыстарын, үөлээннээхтэрин кытта көрсөн ирэ-хоро кэпсэтэн, санаатын этэн үчүгэй тэрээһинтэн астыммыта, үөрбүтэ.
Саха тустуутун дьиҥнээх туоһута билигин 85 саастаах, Хатыҥ-Арыы нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Николай Дмитриевич Соловьев, Нам улууһун киинигэр Граф биэрэгэр бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Киниэхэ доруобуйаны, бары үчүгэйи баҕарабыт.
Былатыан Куоркун – үлэ, успуорт бэтэрээнэ, Саха сирин киинэтин бэтэрээнэ, РФ Бочуоттаах кинематографиһа, РФ суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ
Сурукка талла, бэлэмнээтэ Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ