РФ үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, РФ Физкултуураҕа, спорка туйгуна Петр Собакин сырдык аатыгар бу күннэргэ волейболга өрөспүүбүлүкэтээҕи турнир ыытыллыаҕа
Петр Иванович Собакин 1961 сыллаахха ыам ыйын 10 күнүгэр Хайахсыкка Собакиннар учуутал дьиэ кэргэттэригэр төрөөбүтэ. Аҕата Иван Яковлевич Таатта оройуонун Тыараһа нэһилиэгиттэн, ийэтэ Мария Семеновна Чурапчы Хадаарыттан силистээх-төрүттээх этилэр. Кинилэр Чурапчы педучилищетыгар үөрэнэ сылдьан билсэн, ыал буолбуттар. 1951 сыллаахха үөрэхтэрин бүтэрэн, эдэр дьон ыраах Аллайыаха оройуонугар учууталынан ананан үлэлии барбыттара. Хотуттан кэлэн баран Хатылы, Хайахсыт, онтон салгыы Хадаар оскуолаларыгар үтүө суобастаахтык учууталынан үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыттара.
Төрөппүттэрэ Чурапчы оройуонугар үөрэхтээһин, билии-көрүү сайдыытыгар бэйэлэрин дьоһун кылааттарын киллэрсибит учууталлар буолаллар. Ийэтэ Мария Семеновна – Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, элбэх көлүөнэ үөрэнээччи махталын ылбыт учуутал. Аҕата Иван Яковлевич Собакин ирдэбиллээх, дириҥ билиилээх учуутал, Хадаар нэһилиэгин ол кэминээҕи уопсастыбаннай, социальнай сайдыытыгар биллэр-көстөр үлэни ыыппыт, олоххо актыыбынай позициялаах, муударай киһи этэ. Ону таһынан Иван Яковлевич байанайдаах булчут, бэргэн сааһыт быһыытынан Хадаар нэһилиэгин саастаах дьонугар билигин да кэрэ кэпсээҥҥэ, уос номоҕор сылдьар. Дэлэҕэ даҕаны баччааҥҥа диэри бултаабыт, кустаабыт күөллэригэр «Иван Яковлевич тумуһа», «Иван Яковлевич дурдатын онно» диэн убаастабыллаахтык этиэхтэрэ дуо?
Дьэ, маннык дьоһун дьиэ кэргэҥҥэ иитиллибит, улааппыт Петя Собакин оҕо сааһа Хадаарга ааспыта. 1968 сыллаахха Хадаар аҕыс кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. Бастакы кылаастан саҕалаан туйгуннук үөрэммитэ. Ол туоһутунан орто кылаастарга Бүтүн Сойуустааҕы В.И.Ленин аатынан «Артек» пионер лааҕырыгар сылдьар чиэскэ тиксибитэ да буолар. Кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыанар, сытыы-хотуу, сылбырҕа уол спорка да түргэнник сыстыбыта. Хадаарга үөрэнэр сылларыгар ол кэмнэргэ физкултуура учууталынан үлэлээбит Николай Афанасьевич Оконешников уруоктарыттан саҕалаан Петя Собакины спорка уһуйбута, үйэтин тухары аргыс, идэ оҥостор олугун уурбута.
1976 сыллаахха Хадаар аҕыс кылаастаах оскуолатын бүтэрэн, Дириҥ орто оскуолатыгар физиканы, математиканы дириҥэтэн үөрэтэр анал кылааска үөрэнэ киирбитэ. Манна даҕаны Петя үөрэҕэр биир бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыта, кылаас, оскуола уопсастыбаннай олоҕор актыыбынайдык кыттара. Кылаас ыстаарастатынан талыллыбыта.
Дириҥҥэ үөрэнэр сылларыгар физкултууранан, спордунан өссө утумнаахтык дьарыктаммыта. Саха АССР үтүөлээх тириэньэрэ И.Е.Захаров, РФ физическэй култууратын уонна спордун туйгуна Е.Д.Дьячковскай салалталарынан сүүрүүгэ, национальнай ыстаныыларга, волейболга, баскетболга, хайыһарга күүскэ эрчиллибитэ. Оскуола, оройуон үөрэнээччилэрин күрэхтэһиилэригэр ситиһиилээхтик кыттара. Оройуон үөрэнээччилэрин ортотугар биир күүстээх спортсменынан биллибитэ.
1978 сыллаахха Дириҥ орто оскуолатын эргиччи бэлэмнээх ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн девиһинэн салайтаран, «Кырыс» ыччат комсомольскай ферматыгар сүөһү көрүүтүгэр үлэлээбитэ. 1979 сыллаахха киирии экcээмэннэрин кыахтаахтык туттаран, Хабаровскайдааҕы Судаарыстыбаннай педагогическай институт физкултуура уонна спорт факультетын устудьуона буолар. Оччолорго бу Уһук Илиҥҥи биир бөдөҥ үөрэҕин кыһатыгар элбэх саха ыччата үөрэнэр этэ.
Буоларын курдук, Петр бу институкка да үчүгэйдик үөрэммитэ. Үөрэтэр дьиссипилиинэлэригэр, физкултуураҕа, спорка да бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыта. Бииргэ үөрэммит кууруһун оҕолоро бары кэриэтэ нуучча, омук уолаттара, кыргыттара этилэр. Кууруһун, институтун чиэһин элбэх күрэхтэһиилэргэ ситиһиилээхтик көмүскүүрэ.
Хабаровскай куорат устудьуоннарын түмсүүлэригэр, Амур хаҥас биэрэгэр ыытыллар ыһыахтарга сүүрүүлэргэ, сахалыы ыстаныыларга, волейболга көхтөөхтүк кыттара. Бу көрүҥнэргэ барытыгар биир бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыта. Сааһынан балыс, оскуола кэнниттэн үөрэммит буолан “Быраат Бүөккэ ” диэн тапталлаах ааттаммыта.
1983 сыллаахха үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн дойдутугар кэлбитэ. Дьиҥинэн, Хабаровскайга пединститут факультетыгар салгыы ассистенынан, онтон аспирантураҕа сыаллаан хааларыгар этэ сылдьыбыттара да, ону ылымматаҕа. Биллэн турар, үөрэҕэр үчүгэйин иһин институт учуонайдара кафедраҕа үөрэттэрэн, салгыы каадыр оҥостоору, үлэлэтээри эппиттэрэ буолуо.
Чурапчыга кэлэн Мугудай оскуолатыгар физкултуура учууталынан педагогическай үлэтин саҕалыыр. Дьэ, бу оскуолаҕа 25 сыл устата физкултуура учууталынан үлэлээн элбэх көлүөнэ ыччаты спорка уһуйбута, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах, чөл куттаах буоларга сирдээбитэ.
Мугудай оскуолатын үөрэнээччилэрэ волейболга, баскетболга, сүүрүүгэ өрүү инники күөҥҥэ сылдьаллара. Ити үлэлиир сылларыгар оскуола уонна нэһилиэк тэрийэр үлэтигэр көхтөөхтүк кыттара. Г.К. Макаровы, В.И. Короткиҕы, И.С. Захаровы кытта олус тапсан, өйдөһөн үлэлээбиттэрэ. Военрук И.С. Захаров оскуола оҕолорун буулдьанан ытыыга, байыаннай-прикладной многоборьеҕа дьарыктаан, Өрөспүүбүлүкэҕэ, Россияҕа, Уһук Илиҥҥэ элбэх призеру, кыайыылааҕы бэлэмнээбитэ. Петр Иванович, Иван Степановичка көмөлөһөн, Россия таһымнаах элбэх күрэхтэһиилэригэр сылдьыспыта. Үөрэнээччилэри сайыҥҥы үлэ-сынньалаҥ лааҕырдарыгар тэриллибит от звенотугар, күрүө тутуутугар өр сылларга салайан үлэлэппитэ. Үлэ ымпыгар-чымпыгар үөрэппит ирдэбиллээх, истиҥ сыһыаннаах учууталларын үөрэнээччилэрэ күн бүгүн үтүө тылынан махтана ахталлар.
Петр Иванович – улуус бастыҥ үлэлээх физруктарыттан биирдэрэ этэ. 2005 сыллаахха киниэхэ “Улуус бастыҥ физруга” аат иҥэриллибитэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ бары предметтэргэ “Бастыҥ учуутал” куонкуруска, 74 чилиэннээх дьүүллүүр сүбэ быһаарыытынан, 228 кыттааччыттан 114 педагог ахсааныгар киирбитэ уонна кыайыылааҕынан ааттаммыта.
2006 сыллаахха Уһук Илин уонна Сибиир зонатын физкултуураҕа учууталларын куонкуруһугар Ангарскай куоракка “Бастыҥ физкултуура учуутала” диэн анал аат кыайыылааҕынан тахсыбыта.
2007 сыллаахха Екатеринбург куоракка ыытыллыбыт Бүтүн Россиятааҕы куонкуруска лауреат үрдүк аатын сүкпүтэ, Россия бастыҥ үлэлээх физругунан ааттаммыта. Онон Петр Иванович Собакин улууһун, өрөспүүбүлүкэтин аатын Россия таһымыгар тиийэ ааттаппыт учуутал буолар!
Үөрэҕин бүтэрэн кэлиэҕиттэн Чурапчы улууһун волейболга сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнинэн, хапытаанынан сылдьан, төрөөбүт Чурапчытын аатын чиэстээхтик көмүскээбитэ.
1983-1987 сс. “Урожай” ДСО өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиитигэр бириистээх миэстэлэртэн түспэттэр этэ.
1988 сыллаахха Покровскайга ыытыллыбыт Тыа сирин III-с спортивнай оонньууларыгар Чурапчы эр дьонун хамаандата үһүс миэстэҕэ тахсыбыта. Петр бу оонньууларга “Бастыҥ оонньооччу” анал бириис хаһаайынынан буолбута.
1985 сыллаахха Бүлүүгэ ыытыллыбыт Баһылай Манчаары спартакиадатыгар Петр үс көрүҥ түмүгүнэн 110-тан тахса миэтэрэни ыстанан, Арассыыйа спордун маастарын нуорматын толорбута.Өрүс илин эҥээринээҕи “Заречье” уокурук учууталларын спартакиадатыгар кини 1986 сылтан, бастакы спартакиадаттан саҕалаан, волейбол хамаандатын сүрүн оонньооччута, хапытаана этэ. Хамаандатын туһугар элбэх көлөһүнүн тохпута, сүүмэрдиир-тэрийэр үлэни ыыппыта. Биир идэлээхтэрин, физкултуура учууталларын ортотугар үрдүк теоретическай, методическай бэлэмнээх, эргиччи киэҥ эрудициялаах, киэҥ билиилээх исписэлиис быһыытынан биллэрэ.
Тус олоҕор, тулалыыр дьонугар ураты истиҥ, болҕомтолоох сыһыаннааҕа. Саастаах дьоҥҥо олус ытыктабыллаахтык сыһыаннаһара, кинилэр этиилэрин ханнык да балаһыанньаҕа истэрэ, сүбэлэрин ылынара. Үрдүк интеллектуальнай, духуобунай таһымнааҕа. Спорт историятын, спортивнай событиелар тустарынан билиигэ тэҥнээҕэ аҕыйах буолуохтаах.
2008 сылтан олоҕун тиһэх күннэригэр диэри, Чурапчытааҕы судаарыстыбаннай физкултуура уонна спорт институтугар таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Бастакы сылларга спортивнай уонна иитэр үлэлэргэ проректорынан, салгыы спорт национальнай көрүҥнэрин кафедратын сэбиэдиссэйинэн, деканынан ананан үлэлээбитэ. Бу үлэлэрин сүнньүнэн улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ физкултуура предметигэр ыытыллар регионнааҕы олимпиада биир сүрүн тэрийээччитэ, дьүүллүүр сүбэ салайааччыта этэ. Мантан Саха сирин үөрэнээччилэрин сүүмэрдэммит хамаандатын Арассыыйатааҕы предметнэй олимпиадаларга элбэхтик бэлэмнээбитэ, кыттааччылары киин куораттарга – Казаньҥа, Ульяновскайга, Хабаровскайга салайан илдьэ сылдьыбыта. Бэйэтэ бу Олимпиадаларга Саха сириттэн биир күүстээх эксперт быһыытынан федеральнай таһымнаах дьүүллүүр сүбэ бастайааннай чилиэнэ буолара.
Петр Иванович үлэлиирин устата, 14 физкултуура уонна спорт института кыттар Арассыыйатааҕы спортивнай бэстибээлгэ устудьуоннарын элбэхтик бэлэмнээн, салайан илдьэ сылдьыбыта. Тыа сириттэн тиийбит устудьуоннар Арассыыйа киин, бастыҥ үрдүк үһөрэх кыһаларын оҕолорун кытта тэҥҥэ илин-кэлин түсүһэллэрин, өйдөрүн-билиилэрин тургутуһалларын туһугар элбэх сыратын, билиитин биэрбитэ.
Бу тус сыаллаах Федеральнай бырайыактарга Петр Собакин Саха сирин биир тарбахха баттанар тэрийээччитэ, салайааччыта буолара. Киин куораттар уопуттаах эспиэрдэрин ортотугар дьоһун аптарытыатынан туһанара. РГУФК профессора, наука доктора Н.Н. Чесноков курдук үрдүк таһымнаах Арассыыйа учуонайдарын үрдүк сыанабылларын ылбыта. Маннык олимпиадаларга, бэстибээллэргэ кыттан, ЧГФКСИ устудьуоннара, преподавателлэрэ элбэх билиини, сатабылы иҥэриммиттэрэ, наукаҕа бастакы хардыылары оҥорбуттара.
Петр Иванович иллээх дьиэ кэргэн тапталлаах аҕата этэ. Мугудайга үлэлии сылдьан Малышевтар аймах мааны кыыстарын Галяны көрсөн, 1985 сыллаахха ыал буолбуттара. Икки уол, икки кыыс оҕолонон, иитэн, үөрэттэрэн олох суолугар үктэннэрбиттэрэ. Оҕолор билигин үлэһит буолан, ийэлэригэр Галина Кузьминичнаҕа, аҕаларыгар Петр Ивановичка сиэн оҕолору бэлэхтээн, «эбээ», «эһээ» буолар дьолун биллэрдилэр. 2005 сыллаахха уолунаан Аликтыын өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕа күрэҕин кыайыылаахтарынан буолбуттара
Бүөтүр Уйбаанабыс аҕатыттан уһуйуллубут Байанайдаах булчут, сааһыт саарына этэ. Үлэтиттэн быыс булан саас, күһүн булт, айылҕа абылаҥар ылларбыт сорсуннаах сонордьут. «Булт диэн баран муннукка ытаабыт» диэн дьэ кини курдук дьону эттэхтэрэ. Сүгэри — көтөҕөрү кыайар, сырыыны — айаны уйар кэпсээҥҥэ сылдьар ааттаах булчут буолара.
Бииргэ үөрэммит, улааппыт, биир кэмҥэ устудьуоннаабыт, спорка бииргэ эриллибит, булка — балыкка үгүстүк бииргэ тоҥмут-хаппыт доҕорбут Петр Иванович Собакин туһунан үтүө өйдөбүл биһиги сүрэхпитигэр мэлдьи тыыннаах буолуо.
Үтүөкэн киһини, дьиэ кэргэн тапталлаах аҕатын, эһэтин, эрэллээх доҕорбутун ыарахан ыарыы биһиги ортобутуттан 2023 сыллаахха муус устар 23 күнүгэр былдьаан илдьэ барбыта…
Кини ситэ олорботох олоҕун, оҥорботох дьыалатын, сиппэтэх баҕа санааларын оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэр салгыахтара диэн эрэллээхпит!
Виктор Дьяконов