Педагог, суруналыыс, прозаик, литературнай кириитик, тылбаасчыт Николай Николаевич Павлов – Тыаһыт төрөөбүтэ 120 сыла туолла.
Кини 1904 сыллаахха бэс ыйыгар уруккута Арҕаа Хаҥалас улууһун бастакы Маалтаанытыгар төрөөбүтэ. Бастаан, Өктөм икки кылаастаах инородческай оскуолатыгар үөрэммитэ. Кыһамньылаахтык үөрэнэн бу оскуоланы 1919 сыллаахха бүтэрбитэ. Куорат таһыгар олорор ордук диэн санааттан аҕата Хоро нэһилиэгэр көһөн киирбит. 50-ча ынах, 20-чэ сылгы сүөһүлэммит.
Ньукулай 1919 сыл күһүнүгэр куоракка учуутал семинариятын бэлэмнэнии кууруһугар үөрэнэ киирбитэ. Ахсынньыга Дьокуускай? сэбиэскэй былаас кыайбытын кэннэ саҥа олоҕу тэрийсиигэ көмөлөһөр баҕалаах үөрэҕин тохтотон, төрөөбүт нэһилиэгэр суруксуттаабыта.
1921 сыллаахха күһүн педагогическай кууруска үөрэнэ киирбитэ. 17-лээх уол ЧОН этэрээтигэр киирэн эрдэҕинэ, аҕата сөбүлээбэккэ, нэһилиэгэр төннөн кэпэрэтиипкэ үлэлээбитэ. Саха сиригэр сэбиэскэй Автономия олохтонон, Николай Павлов олоҕор икки суол бэлиэ уларыйыы буолбута. Бииринэн, Дьокуускайдааҕы педтехникумҥа ылыллыбыта, иккиһинэн, комсомолга киирбитэ. Бу үөрэх кыһатыгар үөрэнэ сылдьан, 1923 с. күһүөрү сайын “Сайдыы” диэн литературнай куруһуогу тэрийбитэ. Степан Ефремов, Серафим Кулачиков, Анна Неустроева, уо. д. а. кинилэргэ холбоһон үлэлээбиттэрэ.“Түмсүү төрдө” диэн илиинэн суруллар сурунаалламмыттара.
1924 сыллаахха саас Комсомол куораттааҕы кэмитиэтин чилиэнинэн быыбардаммыта. Ити сыл сайыныгар куоракка 300 оҕону хомуйан, Саха сиригэр бастакы пионер лааҕырын үлэлэппиттэрэ.
1926 сыл күһүнүгэр Николай Павлов, комсомол обкомун анааһынынан, Иркутскай рабфагар үөрэнэ барбыта. Бүтэрэн баран дойдутугар кэлэн, Нам ШКМ-гар нуучча тылын үөрэппитэ. Онно начаалынай кылаастарга учууталлыыр Бэс Дьарааһыны кытары билсибитэ. Сир реформатыгар, кулаактары кылаас быһыытынан эһиигэ, холбоһуктааһыҥҥа көхтөөхтүк кыттыбыта. Бурдугу соҕотуопкалыыр хамыыһыйа солбуйар бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.
Намтан Дьокуускайга кэлэн педтехникумҥа саха тылын, литературатын учууталынан үлэлээбитэ. Тылбаас, литературнай кириитикэ боппуруостарыгар күүскэ үлэлэспитэ. 1934 сыллаахха Саха сирин суруйааччыларын бастакы кэмпириэнсийэтигэр тыл сокуонун иҥэн-тоҥон билэр наадатын туһунан этиитэ “Кыым” хаһыакка бэчээттэммитэ. “Үүнүү суола” диэн улахан дьоҥҥо аналлаах букубаарын хос автор быһыытынан оҥорбута. “Саха тылын грамматиката (фонетика, морфология)” диэн учууталларга көмө кинигэни таһаартарбыта.
Николай Николаевич 1935—1937 сылларга Москваҕа философия, литература уонна история институтугар үөрэнэ сылдьыбыта. Доруобуйатын туругунан тохтоон баран, Дьокуускайга тыл уонна култуура научнай-чинчийэр институтугар, пединститукка преподавателинэн үлэлээбитэ. Итиннэ үөрэнэ сылдьан, “Кууһума” романын суруйан саҕалаабыта. М. Горькайтан “Тохсунньу 9 күнэ”, “Ленка уонна эһэтэ Архип”, Л. Толстойтан “Үс эһэ”, В. Гюготтан “Гаврош”, “Козетта” диэн айымньыларын сахалыы тылбаастаан бэчээттэппитэ.
Дойдуга ити кэмҥэ дьулаанннаах маассабай репрессиялар саҕаламмыттара. Бу ыар долгун Николай Павловы тумнубатаҕа. 1939 сыллаахха Д. К. Сивцев—Суорун Омоллоон биир санаалааҕын быһыытынан буруйданан хаайыллыбыта. 1941 с. атырдьах ыйыгар босхоломмута. 1942 сыллаахха социализмҥа өстөөх, колхуоһунай тутулу киртитэр аҕытаассыйаны ыытар диэн хаайыллыбыта. Ытарга ууруллан баран, Москваҕа ааһынан, 10 сыллаах лааҕырынан солбуллубута. 1945 сыллаахха босхоломмута. Болдьоҕун иннинэ босхоломмут “полит хаайыылаахтары” хомуйууга түбэһэн, 1949 сыллаахха алтынньыга үһүстээн хаайыллыбыта..
Реаблитация кэнниттэн өр кэмҥэ үлэ булбакка сылдьыбыта. 1945—1948 сылларга Дьокуускайдааҕы судаарыстыбаннай научнай библиотека сорудаҕынан “Саха художественнай литературата” диэн библиографическай ыйынньыгы суруйбута. Саха литературатын, историятын, култууратын ити кэминээҕи туругун кырдьыгынан көрдөрбүтэ. Биллиилээх суруйааччылары таһынан, Алтан Сарын, Арбита, А. Ф. Бояров курдук репрессиялана сылдьыбыт суруйааччылар айымньылара ырытыллыбыта.
Николай Николаевич Павлов саха норуотун “Сааскы кэмин” баттаһа кэлбит Эллэй, Абаҕыыныскай, Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастыырап, Суорун Омоллоон, уо. д. а. көлүөнэлэрин кытары бииргэ айар үлэтин саҕалаабыта. Оччотооҕу олох очурдарыгар оҕустарбатаҕа буоллар, элбэҕи айар-тутар, суруйар кыахтаах этэ. Кинини үрдүкү үлэһиттэр хара мэҥнээх курдук көрөн сэнииллэрэ, суруйуутун бэчээккэ таһаарбаттара. Айымньылара хайҕаныахтааҕар кириитикэлэннэллэрэ үгүс этэ. Репрессияҕа накаастаммыт, литература эйгэтиттэн туоратыллыбыт суруйааччы өр хам баттана сырыттаҕына, эдэр кириитик Егор Шестаков “Кыым” хаһыакка 1965 с. кини “Кууһуматын” сөбүлүүр ыстатыйата тахсан, хамсааһыны оҥорбута. Николай Николаевич, хойутаан да буоллар, айымньыта сэҥээриллэн үөрбүтэ, санаата көтөҕүллүбүтэ, суруйар идэтигэр эргиллэн, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэлээбитэ. “Кыстааныга” “Кууһумата” иккиһин уонна “Дьикти сыл” диэн М. Прилежаева сэһэнин тылбааһа туспа кинигэнэн бэчээттэммиттэрэ. “Долгуннаах күннэргэ” сэһэниттэн быһа тардыылар, хас даҕаны кэпсээннэрэ уонна М. К. Аммосов, П. А. Ойуунускай, Эллэй, Амма Аччыгыйын, о. д. а. тустарынан ахтыылара “Чолбон” сурунаалга тахсыбыттара.
Платон Алексеевич Ойуунускай “норуот өстөөҕө” аатыран, түрмэҕэ өлбүтүн кэнниттэн кэргэнэ Акулина Николаевна Аҕа дойду сэриитэ буолуон аҕай иннинэ Николай Николаевичтыын ыал буолбуттара. Үс кыра оҕолоох, мөлтөх доруобуйалаах, оччолорго үгүстэр тумна хаамар ыалларын ийэлэрин кэргэн ылан, көрөргө-харайарга ылбычча киһи санаммат суола этэ. Кинилэр хайдах бииргэ олорбуттарын туһунан П. А. Ойуунускай кыыһа Сардаана Ойуунускайа “Аҕам сырдак аата” диэн кинигэтигэр “Тыаһыт” диэн истиҥ-иһирэх ахтыытыгар суруйбута, махтаммыта.
Николай Николаевич Павловы толору реаблитацияламмытын кэнниттэн ССКП обкомун бастакы сэкирэтээрэ И. Е. Винокуров дьаһалынан педагогическай үлэҕэ көҥүллээбиттэрэ. Кэлин Чурапчытааҕы интэринээт-оскуолаҕа нуучча тылын уонна литературатын учууталынан үлэлээбитэ. Саха АССР үтүөлээх учуутала буолбута.
Мин интэринээт-оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр Николай Николаевич нуучча тылыгар учууталлыыра. Бары ытыктыыр, толлор этибит. Суруйааччы, үгэһит И. Крыловка майгынната көрөрүм. Дьиэтээҕи үлэбитин тох курдук толорон тиийэрбит. Кинигэни ааҕары күүскэ ирдиирэ. Чиэппэр бүтүүтүгэр ханнык кинигэни, төһө страницаны аахпыккын суругунан отчуоттууруҥ. Кинигэ билиини биэрэрин таһынан, таба суруйарга (грамотноска) улахан оруоллааҕын тоһоҕолоон бэлиэтиирэ.
Суруйааччы, саха тылын чинчийээччи, талааннаах тылбаасчыт Николай Николаевич Павлов аата умнуллубакка ахтылла туруохтун!
Алексей СЛЕПЦОВ.