Го – бу үйэҕэ диэри тиийэн кэлбит былыргы өй оонньуута. Бу оонньуу 5 тыһ. сыл анараа өттүгэр төрүттэммит. Атын оонньуулартан Го уратыта диэн, баарын тухары улаханнык уларыйбатах. Бастаан Кытайга үөскээбит, ордук киэҥник Кореяҕа уонна Японияҕа сайдыбыт. Аан бастаан Го-ну японскай императордар, аристократтар оонньууллар эбит, ол кэннэ уопсастыба бары араҥатыгар улам тарҕаммыт. Бэрт сотору, киһи оонньуу хайа таһымыгар тиийэрэ, өй-дьоҕур таһымын көрдөрөрүн билинэр буолбуттара, оонньуу сайдан истэҕин аайы идэлээх Го-оонньооччулар уонна Го оонньууга үөрэтэр анал учууталлар баар буолбуттар. Ол оонньуу сайдарыгар уонна түөрүйэтэ чочулларыгар төрүөт буолбута. Билигин Японияҕа, Кореяҕа, Кытайга Го оонньууга араас таһымнаах күрэх бөҕө тэриллэр.
Европаҕа Го оонньуу ХIХ үйэ бүтүүтэ эрэ биллибит. Аан дойду иккис сэриитин кэннэ ордук киэҥник тарҕаммыта. Билигин Европа уонна Америка бары дойдуларыгар национальнай федерациялар бааллар. Сыллата Аан дойду уонна Европа чемпионаттарын тэрийэллэр. Успуорт, билим, искусство курдук Го оонньуу киһи култууратын улуу нэһилиэстибэтэ буолар. Дьүүллээн-толкуйдаан оонньоотоххо, киһи эрэ барыта сөбүлээн, таптаан оонньуон эрэ курдук чаҕылхай оонньуу.
Бу оонньуу кистэлэҥин, ис кыаҕын төһө да өр сыллар тухары оонньоон толору билэр, баһылыыр сатаммат, оччолоох муҥура көстүбэт, киэлитэ биллибэт. Бу алыптаах эйгэни хас арыйдаҕыҥ, билистэҕиҥ аайы, сөҕүөххэ, астыныахха эрэ сөп.
Оонньуу хаамыыта
- Икки киһи оонньуур. Дуоска бастаан кураанах.
- Маҥнай харалар түһэллэр. Утуу-субуу, биир-биир хаамаллар.
- Хаамыы – кураанах, көҥүл сиргэ (сурааһыннар быһа охсууларыгар) түһүү. Хаампыт дуобаккын (фишка) сыҕарытар көҥүллэммэт. Утарсааччыҥ дуобатын барытын төгүрүччү хаайдаххына, кини дуобаттарын туора уураҕын (сиигин). Сиэбит дуобаккын оонньуу бүтүөр диэри мунньаҕын.
- Бэйэҥ бөлөххүн бүтэһик көҥүлүн бүөлүүр хаамыыны оҥорор көҥүллэммэт. Арай утарсааччыҥ бөлөҕүн төгүрүктүүргэ эрэ оннук хаамыахха сөп.
- Бу иннинэ оҥорбут балаһыанньаҕын хатылыыр бобуллар. (Ко быраабылата).
- Очукуолаах хаамыыны оҥороруҥ сатаммат буоллаҕына хаамыыны көтүтүөххэ сөп – пас. Утарсааччыҥ эмиэ пастаатаҕына, оонньуу бүтэр, очукуо ааҕыыта саҕаланар.
- Очукуо ааҕыы кэмигэр хонууҥ бары иллэҥ, кураанах хаалбыт сирин дуобатынан эбии толороҕун. Ол кэннэ сиэммит дуобаттары барытын хомуйаҕын уонна эрдэ сиэбит дуобаттаргар эбэн ааҕаҕын.
- Хас биирдии оонньооччу бэйэтин сирин хас кураанах пуунун уонна сиэбит дуобатын аайы очукуо аахсар. Оонньуу сыала – утарсааччыгыттан элбэх очукуо ылыы. Ким элбэх очукуолаах – ол хотор.
- Харалар бастакы хардыылыылларын иһин үрүҥнэргэ компенсация (коми) төлөһүөхтээхтэр, 19х19-таах дуоска төлөбүрэ 6,5 очукуо. Очукуо аҥаара бу оонньууга тэҥнэһии диэн суоҕун туоһулуур. Кыра кээмэйдээх хонуу комита кэпсэтиинэн кыра буолуон сөп.
Быраабылата
Го оонньуурга анал дуоска (гобан), дуобаттар (камни, фишки) уонна утарылаһааччы ирдэнэр. Күрэхтэһии ыытыллар анал дуоската 19 сытыары уонна 19 туруору сурааһыннаах. 180 үрүҥ уонна 181 хара таас баар. 13х13-тээх дуоска оонньуу түөрүйэтин баһылыырга сөп буолар. Быраабылатын өйдүүргэ 9х9-таах дуоска ордук табыгастаах.
Оонньуу саҕаланара олус судургу – дуоска кураанах. Хара таастаах киһи бастаан хаамар. Хаамыы – тааһы сурааһыннар быһа охсууларыгар уураҕын. Ол кэннэ үрүҥ таастар хаамаллар. Уурбут тааскын сыҕарыппаккын.
Утуу-субуу хара-үрүҥ таастарынан хаамаллар. Оонньуу быраабылатынан хайа баҕарар бобуллубатах сиргэ түһүөххэ сөп. Кырыы сурааһыҥҥа да, муннукка да түһүөххэ син.
Оонньуу соруга – утарылаһааччыгынааҕар элбэх сири баһылыахтааххын. Оонньооччу хас тулалаабыт кураанах сирин уонна төгүрүктээн билиэн ылбыт (сиэбит) тааһын иһин очкуо аахсар. Холобур: үрүҥнэр 20 пууну ылбыттар, харалар 28-һы.
Хаамыы көҥүллэнэрэ (степени свободы)
Бастакы балаһыанньаҕа биир дуобат 4 тула өттө көҥүл, дуобат турар сурааһынын 4 ыаллыы быһа охсуһуута. Иккис балаһыанньаҕа бэлиэлээх хара дуобат биир эрэ өттүгэр көҥүл хаамыахха сөп.
Бу 2 уруһуйга үрүҥнэр биирдэ түстэхтэринэ хара дуобат хааттарар (сиэниллэр) уонна дуоскаттан туора ууруллар.
Биир оонньооччу 1-тэн элбэх дуобаты төгүрүктүүр кыахтаах. Дуобаттар биир сурааһыҥҥа сытар буоллахтарына, бөлөхтөһөллөр. Манна көстөрүнэн, хара дуобаттар бөлөхтөспүттэр, үрүҥнэр – суох. Икки хара дуобаттаах бөлөх алта өттө көҥүл.
Үс үрүҥ дуобаттаах бөлөх аҕыс көҥүллээх(дыхание). Дуобат бөлөҕө төһөнөн элбэх да, оччононтөгүрүктүүргэ уустук уонна көмүскэнэрэ оччонон судургу буолар.
Ойууга көстөр хара уонна үрүҥ дуобаттар бөлөхтөрө тус-туспа арахса сылдьаллар. Арахса сылдьар дуобаттары атаакалыыр уонна сиир судургу,чэпчэки.
Тааһы төгүрүктээһин, сиэһин
Таас бөлөҕүн эмиэ биир тааһы төгүрүктүүр курдук төгүрүктэнэр. Көҥүлүн барытын быстарбыт тааһы оонньууттан туораталлар, оонньуу бүтүөр диэри туспа уураллар. Бу холобурга көстөрүнэн харалар биир эрэ көҥүллээхтэр (дыхание). Манныкка түбэһии “атари” диэн аатырар.
Харалар бөлөхтөрүн бүтэһик көҥүллэрин бүөлээтэххэ, үрүҥнэр 3 хара тааһы туора ууруналлар.
Үрүҥнэр маннык сырыыга 3 очукуону суруналлар, 3 үрүҥ таас эбии эмиэ 3 очкуону аҕалар. Барыта 6 очкуо барыс.
Биир хаамыынан утарсааччыҥ хас да бөлөҕүн хотуоххун сөп. Холобур, үрүҥнэр биирдэ оонньоору харалар 3 бөлөҕүн хаайан, 9 тааһы төгүрүктээбиттэр.
Хара таастары дуоскаттан туора уурбут кэннэ маннык буолбут. Харалар хотторбуттар. Дьиҥнээхтии оонньоон манныкка түбэстэххэ, харалар салгыы оонньуур кыахтара суох буолар.
Надежда Захарова, тренер.