Быраас Прокопий Нестерович Сокольников саха үөрэхтээх, киэҥ билиилээх-көрүүлээх бастакы дьонноруттан биирдэстэрэ этэ. Кини Москубатааҕы Судаарыстыбаннай университет мэдэссиинэ факультетыгар үөрэнэ сылдьан, доктор Дмитрий Васильевич Никитини кытары доҕордоспута.

Ол Лев Толстой доҕоро, киниэхэ дьиэтээҕи бырааһынан үлэлии сылдьыбыт, кэлин 1931 сыллаахха, Максим Горькайга эмиэ дьиэтээҕи бырааһынан ыҥырыллан, кинини кытта бииргэ олорбут киһи этэ. Кини Прокопий Нестеровиһы ыҥыран илдьэн Л.Н. Толстойу кытары билсиһиннэрбитэ. Сахаттан бастакы быраас итинтэн ыла улуу суруйааччыга ыалдьыттыыр, оттон дойдутугар кэлэн баран мэлдьи суруйсар буолбута. Соҕотох ити даҕаны кини сылдьыбыт эйгэтэ үчүгэйин көрдөрөр.

Соҕурууттан кэлэригэр Прокопий Сокольников үгүс, ордук мэдэссиинэ литэрэтиирэтин аҕалбыт. Чурапчыга участковай балыыһа бырааһынан үлэлии олорон, ону саҥа кинигэлэринэн байытан, чааһынай бибилэтиэкэ тэриммит.

60-с сыллар бүтүүлэригэр суруйааччы И.Е. Федосеев-Доосо Саха АССР Киин Судаарыстыбаннай архыыбыттан, Д.И. Меликов пуондатыттан (434 ф., I оп., 14-с дьыала I-II лл.) ити бибилэтиэкэ туһунан докумуоннарын булбута биллэр. Онно үгүс ахсааннаах мэдэссиинэ литэрэтиирэтиттэн ураты кинигэлэр уон отделга араарыллыбыттара суруллар.

Бастакы отделга политэкономикаҕа, политэкономия устуоруйатыгар уонна оробуочай боппуруоһугар сыһыаннаах 41 кинигэ киллэриллибит.

Ол иһигэр К. Маркс “Капиталын” 1-3 томнара,

Зибер “Д. Рикардо уонна Карл Маркс”,

Вурм “Немец рабочайдарын олоҕо” диэн үлэлэрэ, экономистар бибилэтиэкэлэриттэн 7 кинигэ бааллар. Статистикаҕа, социологияҕа, философияҕа уонна устуоруйаҕа анаммыт иккис отдел 23 кинигэтин ортотугар

Волгин (Г.В. Плеханов псевдонима) “Народничество төрүттэниитин туһунан” диэн кинигэтэ баара ахтыллар. Үһүс отдел правоведениеҕа анаммыт.

Бу отдел аҕыс кинигэлэриттэн биирдэстэрэ – Чичерин “О народном представительстве” диэн үлэтэ. Балары тэҥэ философскай наукалар – 46, первобытнай култуура – 11, бары бүттүүн уонна нуучча устуоруйатын – 22, айылҕа үөрэҕин уонна математика – 27, этнография, география уонна айаннааһын – 26 кинигэлэрдээх отделлара бааллар. Бибилэтиэкэ 4 кинигэлээх сэттис отдела кириитикэҕэ уонна литэрэтиирэ устуоруйатыгар, оттон 57 кинигэлээх онус отдел уус-уран литэрэтиирэҕэ анаммыттар.

Баларга Гоголь уонна Гончаров айымньыларын толору томнарын,

Пушкин, Лермонтов, Мопассан айымньыларын хомуурунньуктарын, Толстой 1-4, 9-14,

 

Тургенев – 1-12, Достоевскай 1, 10, 12, Белинскэй 1, 2, Писарев 1, 6 томнарын,

М. Горькай “Түгэххэ”, “Мэссээннэр” диэн айымньытын о.д.а. көрүөххэ сөп. Бибилэтиэкэҕэ ити отделларга киирбэтэх өссө 278 араас кинигэлэр бааллар.

Бу кылгатыллыбыт испииһэк быраас Прокопий Нестерович Сокольников аҥардас эмп эрэ дьыалатын буолбакка, уопсастыбаннай, политическай, философскай, экономическай о.д.а. дьыалалары киэҥник интэриэһиргиир, бэйэтин кэмин улахан үөрэхтээх киһитинэн буоларын көрдөрөр.

Манна даҕатан эттэххэ Прокопий Сокольников интэриэһэ киэҥин туһунан В.И. Ленин аатынан Судаарыстыбаннай публичнай бибилэтиэкэ уонна Л.Н. Толстой мусуойун архыыптарыгар уурулла сытар кини суруктара эмиэ кэпсииллэр.

1900 сыллаахха олунньу 8 күнүгэр Л.Н. Толстойга “Өй-санаа уонна материя” кинигэни ыллым, эн Англияҕа тахсыахтаах “Воскресениеҕын” хайдах ыларым буолла”, — диэн суруйар. Оттон 1899 сыллаахха балаҕан ыйын 10 күнүгэр эмиэ Л.Н. Толстойга суругар “Мин политика уонна литература туһунан кэпсиэхпин баҕарабын, ыччат ортотугар сылдьыахпын уонна күннээҕи боппуруостар куурустарыгар баар буолуохпун баҕарабын… Үлэлиэхпин, кыайыахпын, таптыахпын уонна айыахпын баҕарабын”, — диэн ис санаатын этэр. Эмиэ бу суругуттан “Материя мэлдьи баар, кинини ким да айбатаҕа, ким да салайбат” диэн Прокопий Нестерович Сокольников философ-материалист уонна атеист буоларын көрдөрөр тыллары булабыт.

Итини сэргэ кини сир туһунан боппуруоска үгүс этиилэрдээх, ыстатыйалардаах.

Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ