“Сэриилэһэн чиэстэнээри
Аакка-суолга тииспэтибит,
Дьоммут хаанын иэстэһээри
Абарыынан күүркэйдибит.
Ыраах-ыраах сырыыларга
Ыҥыран ыытта дойдубут,
Кыайыылаахтык кыргыһарга
Алҕаан хааллылар дьоннорбут”.
Дьуон Дьаҥылы
Урут да, билигин даҕаны саха дьоно дойдуларыттан ыраах тиийэн олохсуйбуттарын туһунан суруйар буоллулар. Биһиги улууспутуттан биир оннук чиэски сиргэ – Калинградскай уобаласка тиийэн олохсуйбут киһибитинэн Алексей Иннокентьевич Попов буолар.
Фашист снарядын оскуолагын көхсүгэр биэс уонтан тахса сыл илдьэ сылдьыбыт саппаас майора Алексей Попов 1942 сыллаахха Горнай оройуонун киинигэр Бэрдьигэстээххэ кулууп сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Төрөөбүт сирэ – Алаҕар нэһилиэгин Куулдьа Эбэтэ. 1994 сыллаахха бииргэ төрөөбүт балтытыгар А.И. Барашковаҕа күүлэйдии кэлбитин истэн оччотооҕуга Мугудайтан уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн Татьяна Захарова тиийэн, хайдах кадровай байыаннай буолбутун билиһиннэрэригэр көрдөспүтэ. Онуоха Алексей Иннокентьевич маннык кэпсээбитэ:
“1943 сыллаахха Ленинградскай фроҥҥа минометчигынан сэриилэһэ сырыттахпына 15-16 киһини партийнай билиэккэ анаан хаартыскаҕа түһэрэ ыстаапка илтилэр. Онно уҥа кулгааҕым аттынан снаряд сирилээн ааста. “Бу өллөхпүн, билигин дэлби ыстаныа, хаптайдахпына ордорум дуу, сүүрэрим дуу…” диэн санаатым. Кэннибэр дэлби тэбэр тыас иһилиннэ. Төҥкөс гынан баран көммүтүм көхсүбүнэн хаан сүүрдэ. “Оскуолак тыҥабар эбэтэр сүрэхпэр түстэ быһыылаах… Сүрэхпэр эбитэ буоллар тута барыам этэ, арааһа тыҥабар…” диэммин тыынан көрөбүн. Түөһүм ыалдьыбат, тыҥам бүтүнүттэн үөрдүм. Ыстаап олохсуйбут воронкатыгар киллэрэн бэрэбээскилээтилэр. Кыһын этэ, хос-хос итии ис таҥастаахпын хайыта тыытан ыллылар, олорбун сүрдээҕин аһыйа санаатым, тоҥоруом буолуо диэн. Онтон “полевой лазарекка бэйэҥ тиий” диэн ыйан ыыттылар.
Салгыы полковой госпиталга утаардылар. Барарбар 200 грамм буокканы кутан биэрдилэр, ону итирэн хаалан фашистарга түбэһэртэн куттанан испэтим. Биэрэстэ курдугу хааман балаакка госпиталы буллум. Киэһэ эпэрээссийэҕэ киллэрдилэр. Наркоз эҥин суох. Көхсүбүн хайытан оскуолакпын тарда сатаан кыайан ылбатылар – лаппаакым уҥуоҕар хатанан хаалбыт. Хирург хайҕыыр, кыра-хара саха уола тулуурдаах, хаһыытаабат диир. Мин буоллаҕына “абырыыр дьоҥҥо хайаан хаһыытыамый” дии саныыбын… Итиннэ Горнайтан Дьячковскай диэн бииргэ ыҥырыллыбыт киһибин көрүстүм. Онтон эшелонунан Тюмень госпиталыгар аҕаллылар. Икки ый эмтэнэн үтүөрбүтүм кэнниттэн 1943 сыллаахха балаҕан ыйыгар Свердловскайдааҕы байыаннай училищеҕа үөрэххэ ыыттылар. Икки ый үөрэнэн младшай лейтенант званиетын ылан фроҥҥа бараары сылдьан атахпын оһоллоон, бииргэ үөрэммиттэрбиттэн быстан хааллым. Ити икки ардыгар кууруспутун икки сыллаах оҥордулар, инньэ гынан салгыы үөрэнэр буоллум. Үөрэҕим бүтүүтэ сэрии бүтэн хаалла”.
Ити училищены уон бастыҥ үөрэнээччилэр ахсааннарыгар бүтэрбит 26 саастаах Алексей Попову Вильнюс куорат пехотнай училищетыгар взвод хамандыырынан аныыллар. Онно сулууспалыы сылдьан Ригаҕа кууруска ыытыллар.
Ригаҕа Валентина Комлачева диэн нуучча кыыһын билсэн кэргэн ылар. Ону кырдьаҕас офицер маннык ахтыбыт: “Нуучча уолаттара кыргыттардыын сүрдээх түргэнник билсэллэр. Мин – суох. Кыайыы күнүн салютун көрөн баран төннөн истэхпинэ трамвай уотун кыайан ылбакка син балачча турда. Ол кэмҥэ кыра уҥуохтаах кыыс киирдэ. Мин “туох алдьархайай, хаһааҥҥа диэри маннык соҕотох сылдьыахпыный, ити кыыстыын хайаатар да билсиэм” диэн хорсун санаабын киллэрэн билсибитим, кэлин кэргэн ылбытым”.
Кэргэннэнэн баран Алексей Иннокентьевич, Москубаҕа Ленин аатынан Байыаннай-политическай академияҕа үөрэммитэ. Академияҕа бастакы саха эбит, омугун аатын тһэн биэрбэт курдук олус кыһаллан үөрэнэн туйгуннук бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн Германияҕа сулууспалаабыта. Онно сырыттаҕына аармыйа ахсаанын сарбыйыыга төрөөбүт Сахатын сиригэр ыыппыттара. Сунтаарга онтон Аллайыахаҕа военкомунан үс сыл үлэлээбитин кэнниттэн Калинградскай байыаннай уокурукка анаабыттар. Итиннэ Гурьевск куорат военкомунан үлэлээн биэнсийэҕэ подполковник званиелаах саппааска тахсыбыта. Онтон ыла Калинград куоракка олорбута. Кэргэнэ Валентина Андреевналыын аҕыс суотайдаах саадтарыгар дьаабылака, груша, вишня, слива, крыжовник, хаптаҕас, дөлүһүөн үүннэрэллэрэ.
Поповтар түөрт уолламмыттара. Улаханнара Миросвет Ленинградтааҕы техническэй үнүстүүтү бүтэрэн байыаннай собуокка инһженердээбитэ. Иккистэрэ Андрей Калининградтааҕы университетка үөрэнэн физика учууталынан үлэлээбитэ.Үһүс уол Александр, аҕатын суолунан баран, Ленинградтааҕы байыаннай училище кэнниттэн Камчаткатааҕы Петропавловскайга сулууспалаабыта. Аччыгыйдара Петр – Калининградтааҕы техническэй үнүстүүтү ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ.
Алексей Иннокентьевич бииргэ төрөөбүт быраата эмиэ Алексей Иннокентьевич Попов Калининградка байыаннай училищены бүтэрэн Латвияҕа сулууспалаабыта. Билигин Чурапчы нэһилиэгэр олорор.
Биир дойдулаахпыт Алексей Попов төһө даҕаны сүрэҕэр уонна куртаҕар ыарахан эпэрээссийэлэрдээх, снаряд оскуолагын көхсүгэр илдьэ сылдьыбытын иһин, байыаннай киһи быһыытынан, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри көбүс-көнө уҥуохтаах, олоҕу олорбут, сырыыны сылдьыбыт киһи сиэринэн истэ олоруох курдук элбэх кэпсээннээх, олус сэргэх киһи этэ диэн ахталлар. Сахалыы саҥатын олох умнубатаҕа. Икки сылга биирдэ босхо айанныыр быраабын туһанан, бэтэрээн дойдутугар кэлиҥҥи сылларга хаста да кэлэ сылдьыбыта. Улууспут хаһыатын “Саҥа олоҕу” сөбүлээн ааҕабын диэбиттээҕэ.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ