От ыйын 8 күнүгэр Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн, таптал уонна бэриниилээх буолуу күнэ бэлиэтэнэр. Бэлиэ күнүнэн СӨ Ил Дархана Айсен Николаев эҕэрдэлээн туран, Дьокуускай куоракка «Таптал уонна бэриниилээх буолуу иһин» мэтээли Чурапчы улууһуттан түөрт ытыктанар ыалга туттарда. Олортон биирдэстэринэн үйэ аҥаара эйэ-дэмнээхтик бииргэ олорор, Одьулуун нэһилиэгин олохтоохторо Иннокентий Данилович уонна Зинаида Ивановна Портнягиннар буолаллар. Кинилэр – бүгүҥҥү «Тиэргэн» балаһабыт дьоруойдара.
- Үтүө күнүнэн, Зинаида Ивановна! Бочуоттаах наҕараадаҕытынан истиҥник эҕэрдэлиибит. Быйыл ыал буолан олорбуккут 51 сыла туолар эбит. Ханна билсиһэн-көрсүһэн ыал буолбуккутуй, дьиэ кэргэҥҥит туһунан баһаалыста, сиһилии билиһиннэрэ түс эрэ.
- Дорообо! Мин – Кэбээйи улууһун Кальвица бөһүөлэгиттэн төрүттээхпин. Бииргэ төрөөбүт ахсыабыт — алта кыыс, икки уол. Ийэбит мин үһүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына, төрөөрү, олохтон туораабыта. Онон аҕабытыгар уонна кырдьаҕас эбэбитигэр хаалан, үөрэнэр кэмнэрбитигэр интэринээккэ олорон киһи-хара буолбуппут. Оччолорго туох барыта босхо буолан, этэҥҥэ улаатан, үлэһит дьон буолан таҕыстахпыт. Мин Куокуй, онтон Кэбээйи оскуолатыгар үөрэммитим. Салгыы 1971 сыллаахха Намнааҕы педучилищеҕа туттарсан киирбитим. Ол күһүн ыччаттарга биэчэр буолбута. Оччолорго танцы диэн ааттанар. Үҥкүүлүү тиийэн баран кэргэммин кытта билсибитим. Кини оччолорго үһүс куурус устудьуона этэ. Онтон үчүгэйдик билсэн, сибидээнньэлээн ыал буолбуппут. Онон Чурапчыга кийиит буолан кэлбитим, Одьулууну иккис дойду оҥостубутум 50-ча сыл буолла.
Иннокентий Данилович – Одьулуун төрүт олохтооҕо. Кини оҕо сырыттаҕына, ийэтэ, аҕата утуу-субуу өлбүттэр. Оччолорго оскуола кэнниттэн производствоҕа тахсаллар этэ. Онон Кеша 10-с кылаас кэнниттэн Үрэх Күөрэҕэ сопхуоска икки сыл үлэлээбит. Онтон аармыйаҕа сулууспалаан баран, Намнааҕы училищеҕа үөрэнэ киирэр. Ол сылдьан миигин таба көрөн, кэргэн ыллаҕа. Кини этэринэн, миигин көрөөт, кэргэним бу сылдьар диэн сүрэҕинэн сэрэйбит.
Иккиэн технология учууталлара буолабыт. Бу талбыт идэбитигэр, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыахпытыгар диэри, бэриниилээхтик үлэлээтибит. Ол курдук, кэргэним аан бастаан ОПТУ-га маастардаабыта, завхозтаабыта. Онтон оскуолаҕа көһөн, 17 сыл технология учууталынан таһаарыылаахтык үлэлээтэ. Кини Арассыыйаҕа Педагог уонна уһуйааччы сылынан түөскэ иилиллэр бэлиэнэн наҕараадаламмыта. Оттон мин бастаан Одьулуун уһуйааныгар, салгыы үс сыл ОПТУ-га үлэлээбитим. Оскуолаҕа уруһуй уонна үлэ уруогун учууталынан ананан 25 сыл үлэлээтим. Чурапчы улууһун үөрэхтэһинин Бочуоттаах үлэһитэ буолбутум, “Педагог-маастар”, “Одьулуун нэһилиэгин сайдыытыгар кылаатын иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмытым. Иккиэн – үлэ бэтэрээннэрэ буолабыт.
Икки кыыс, икки уол оҕолоохпут. Оҕолорбут үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, үлэһит дьон, ыал буолан, ытык мааны эбэ, эһэ аатын ылан олоробут. Кыыспыт Туйаара Кузьмина Роспотребнадзорга санитарнай бырааһынан үлэлиир. Кини – СӨ Доруобуйа харыстабылын туйгуна, Арассыыйа Роспотребнадзор Бочуоттаах үлэһитэ, үлэ бэтэрээнэ буолар. Иккис кыыспыт Лиза – “Сахамедстрах” Бочуоттаах үлэһитэ. Уолбут Данил полициянан үлэлээн, биэнсийэҕэ олорор. Ситиһиилээх үлэтин иһин элбэх мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Олортон аҕыйаҕы билиһиннрдэххэ, «Туйгун сулууспатын иһин”, “Милиция туйгуна” түөскэ иилиллэр бэлиэлэрдээх, итини сэргэ Чечня сэриитигэр кыттан, бойобуой дьайыы бэтэрээнэ буолар. Саамай кыра оҕобут программист үөрэҕин бүтэрбитэ, летчик Вячеслав Винокуров аатынан бириэмийэ лауреата буолар.
- Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран тугунан дьарыктанаҕыт?
- Билигин иккиэн бэйэбитин көрүнэн олоробут. Оҕолорбут куруутун кэлэ-бара сылдьаллар. Сайынын сиэннэрбит кэлэн, дьиэбит оҕо чуор куолаһынан туолар. Төһө да биэнсийэҕэ олордорбут, кэтэх хаһаайыстыбалаахпыт. Быйыл сэттэ сүөһүнү, икки ыанар ынаҕы кыстаттыбыт. Маны сэргэ хаһаайыстыбабытыгар кроликтаахпыт, кууруссалаахпыт, бөтүүктээхпит, ыттаахпыт. Эрдэ эбии сибиинньэ тутар этибит. Ону элбэх аһылыктааҕын иһин кэлин ииппэт буолбуппут. Хотоҥҥо кэргэмминээн иккиэн бииргэ сылдьабыт. Онон дьарык оҥостон, кыһыннары соло булбаппыт. Иллэҥ бириэмэ көһүннэҕинэ, иистэнэрбин сөбүлүүбүн. Таба, убаһа тыһынан оҕолорго, сиэннэргэ, аймахтарга этэрбэс тигээччибин. Сакаас эҥин ылбаппын, атыылаабаппын, «любитель” буолабын. Кэргэним технология учуутала буолан, маһынан панно, остуол, олоппос оҥороро, оҕолорго да үөрэтэн оҥортороро. Билигин доруобуйатын туругунан кыайан уһаммат.
Сайынын оҕуруот аһын өлгөмнүк үүннэрэбит. Былырыын 40 куул хортуоппуйу ылбыппыт. Быйыл эмиэ олортубут, этэҥҥэ үчүгэйдик үүнэ тураллар. Ону таһынан урут 100 хаппыыстаны олордор эбит буоллахпытына, кэнники сааһыран, быйыл 50-тан тахсаны олортубут. Маны сэргэ сүбүөкүлэ, укроп, редискэ, оҕурсу, помидор, баклажан, биэрэс, кабачок үүннэрдибит.
- Иккиэн технология учуутала эбиккит. Оҕолоргут тугунан сөбүлээн дьарыктаналлар?
- Оҕолорбут ускуустубаны сэргииллэр. Кыргыттар оҕо сылдьан уруһуйга дьоҕурдаахтар этэ. Туйаара иистэнэрин сөбүлүүр эрээри, иллэҥэ суох, арай биэнсийэҕэ таҕыстаҕына дьарыктанара буолуо. Сорох дьон киһи биэнсийэҕэ таҕыстаҕына, талаана аһыллан кэлэр диэн этээччилэр дии. Лизабыт кыл сэлээппэлэри, оҕуруонан брошкалары оҥорор, ону сэргэ былааччыйаттан саҕалаан, дьахтар таҥаһын тигэр.
- Педагог быһыытынан оҕо иитиитигэр туох ньыманы туһанныгыт?
- Педагог үөрэҕи, билиини биэрэртэн ураты, сүрүн эбээһинэһигэр оҕо дьоллоох киһи буолан иитиллэригэр болҕомтону ууруохтаах. Онно эбии эн бэйэҥ төрөппүт буоллаххына, икки бүк кыһаллаҕын. Онон оҕолорбут дьоһун, сиэрдээх үлэһит дьон буола улааталларыгар, тапталбытыгар угуттаан, бэйэбит холобурбутугар иитэн таһаардахпыт.
Оҕолорбут кыра эрдэхтэринэ, араас дьиэ ис-тас үлэтигэр, холобур, муус ылыыта, саһаан саһааннааһына, от оттооһуна буоллун, барытыгар бииргэ, тэҥҥэ илдьэ сылдьан үмүрүтэрбит. Оччолорго оту илиинэн хотуурунан охсор этибит. Онон оҕолорго сөп түбэһэр кыра кыраабыл оҥорон биэрэн, бэйэбитин үтүктэн, олус үчүгэйдик оттоһоллоро. Оннук курдук бииргэ сир аһыгар, отоҥҥо сылдьар этибит. Олох барытын бииргэ оҥорорбут. Арай мин оҕоломмут кэмнэрбэр эрэ дьиэбэр хааларым.
- Эдэр дьоҥҥо баҕа санааҕыт?
- Эдэр ыалларга сүбэ, баҕа санаа быһыытынан эттэхпинэ, дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буоларыгар өйдөһүү, өйөһүү, ситэрсэн биэрии баар буолуохтаах. Кэргэнниилэргэ биирэ кыыһырдаҕына, биирэ тулуйуохтаах, уоскутуохтаах. Онон иллээх-эйэлээх буолууну баҕарабыт. Биһиги кэммитигэр билиҥҥи курдук технология сайда илигэ, барытын илиинэн кыайа тутарбыт, күнү быһа солото суох буоларбыт. Билиҥҥи кэмҥэ олох тупсан, киһи бэйэтин сайыннарарыгар кыах элбэх. Баҕа санаа уонна дьулуур эрэ наада.
Марфа Петрова