Саха сирин ыспартыыбынай олоҕун устуоруйатыгар, хаһан даҕаны умнуллубат, кэрэ-бэлиэ түгэн букатыннаахтык суруллубута. Павел Пинигин Олимпиада чөмпүйүөнүн үрдүк аатын, Роман Дмитриев уонна Александр Иванов үрүҥ көмүс мэтээллэри ылбыттара. Бу өрөгөй-талаан үөскээбит түгэнигэр дьүөрэлээн ССРС үтүөлээх тириэньэрэ, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин уордьанын, “Бочуот Знага” уордьан кавалердара ДМИТРИЙ ПЕТРОВИЧ КОРКИН үөрэппит, ииппит оҕолорун тустарынан, кинилэр уратыларын туһунан ааҕааччыларга бүгүн кэпсииргэ соруннубут. Мантан аллара Дмитрий Петрович кэпсээнин бэчээттиибит.
Бары күрэхтэһиилэртэн саамай улаханнара – Олимпийскай оонньуулар – хас биирдии ыспарсымыантан сөҕүмэр психологическай, волевой күүрүүнү, дэгиттэр күүһү-уоҕу, тустар үрдүк маастарыстыбаны булгуччу эрэйэллэр. Монреаль көбүөрүгэр биэ күннээх күрэхтэһии олус тыҥааһыннаахтык барда. Ол хапсыһыы кэмигэр Тустуу аан дойдутааҕы бэдэрээссийэтин вице-бэрэсидьиэнэ, педагогическай наука хандьыдаата А.А. Новиков, “Совесткий спорт” хаһыат аналлаах кэрэспэдьиэнэ Д. Иванов биһиги бөҕөстөрбүт тустууну хайдах саҕалаабыттарын туһунан киниэхэ биэрбит ыйытыытыгар: “Дьэ, наһаа ыарахан балаһыанньа үөскээтэ. Билигин уолаттарбыт адьас итэҕэтиилээхтик эрэ кыайаллара наада. Бу кыаллыбатаҕына, кыһыл көмүс мэтээллэртэн мэлийэбит”, — диэн эппиэттээбититтэн да үчүгэйдик көстөр.
ИККИ ТӨГҮЛ ЧИЭСТЭЭХТИК
Роман Дмитриев – чахчы үрдүк кылаастаах тустуук, олус дьаныһан сыралаахтык дьарыктанар, аан дойду дьиҥ күүстээх маастардарыттан биирдэстэрэ. Ол да иһин уолбут икки Олимпиадаҕа дойдутун ыспартыыбынай чиэһин килбиэннээхтик көмүскээтэ. Олимпийскай хапсыһыы иннинэ, ырытан көрүү түмүгэр, Роман кыайыыга бигэ эрэли үөскэтэрэ. Х. Исаевы урукку көрсүһүүгэ лаппа хоппута. Психологическай бэлэминэн, уопутунан, тустар маастарыстыбатынан болгарины эргиччи баһыйара. Кэнники сылларга дьаныардаах үлэтинэн уолбут тустар кылааһа олус үүннэ.
Монреаль көбүөрүгэр, дьиҥэр, Роман Мюнхеннааҕы кыайыытын өссө бигэргэттэ. Ону күүстээхтэри кытта хапсыһыыларыттан үчүгэйдик көрөбүт. Ол курдук, Хасан Исаевы сирэй көрсүһүүтүгэр 9:6 ахсаанынан олох тулуппата. Улахан маастардар тустууларыгар биир очкуону ылыы элбэх сыраттан кэлэр. Рома, Акиро Кудолыын туста сырыттахтарына, судьуйа өттүттэн куруубай алҕас таһаарыллан, иккиэннэрин көбүөртэн устан, ыраас хотторууну суруйдулар.
Ити эрэ түмүгэр болгарин Х. Исаев үһүс иһин, кыһыл көмүс мэтээлгэ, дьиҥ кыаҕынан буолбакка, бэрт чэпчэкитик тигистэ.
Рома көбүөргэ наһаа мындыр, хас биирдии тустар киһитин аайы туспа, киниэхэ эрэ сөп түбэһэр, тактикалаах. Сүрдээх көхтөөхтүк, куттаммакка, баай албастары баһырҕаччы оҥорон тустар үгэстээх. Хайа баҕарар утарылаһааччыта кимэн киириитин, бэйэтин албаһын утары туруоран көрсөр. Саха тустууктарыттан кини олус дьаныардаахтык, өр кэмҥэ дьулуһан дьарыктаммыт бөҕөс. Уолбут улахан түһүлгэлэргэ үгүстүк тахсыытынан, биһиги тустууктарбытыттан саамай уопуттаахтара. Рома эрчиллэр үтүө холобурун туттан, кини курдук эр санаалаахтык ыччаттар дьарыктаналлара буоллар, бэйэлэрин тустууларыгар хайаан да үрдүк ситиһиилэниэхтэрэ этэ.
68 КИИЛЭҔЭ ССРС-тан БАСТАКЫ ЧӨМПҮЙҮӨН
Олимпиада саамай кытаанах хапсыһыыта Павелбыт ыйааһыныгар буолла. Аан дойду бары ааттаахтара – монгол Нацагдорж, японец Сугавара, американец Л. Кизер кыһыл көмүс мэтээли ыларга бигэ эрэллээх кэлбиттэрэ. Уолбутугар күүстээх утарылаһыыны Европа иккис призера, турок Сары Мехмед, , болгарин Янчо Жеков, иранец Новади, югослав Сеиди, кубинец Рамос, венгр Янош Кочиш оҥоруохтарын сөптөөҕө. Бу үлүгэрдээх ньыгыл дружинаттан биһиги бухатыырбыт аата чаҕылхайдык күөрэйдэ. Саха уола Павел Пинигин Олимпийскай оонньуулар устуоруйаларыгар көҥүл тустууга 68 киилэҕэ күүстээх утарылаһааччылары бэйэтин модун күөнүнэн көҥү көтөн, Сэбиэскэй хамаандаҕа бу ыйааһыҥҥа бастакы кыһыл көмүс мэтээли аҕалла.
Эрдэтээҕи сабаҕалааһын быһыытынан, бары дааннайдары ырытан көрдөххө, Нацагдорж уонна Сугавара биһиги киһибитигэр тустар истииллэринэн олус ыарахан утарылаһааччыларынан этилэр. Ол гынан баран, анализтааһын түмүгэр, уолбут кинилэргэ хайдах да хотторор туһа суоҕа. Ити ырытыы Олимпиада улахан көбүөрүгэр барбыт хапсыһыыларга олохтооҕ көһүннэ. Бу санааны эппиэттээх тустуу иннинэ аһаҕастык этэр табыгаһа суоҕа.
Павел Пинигин – көбүөргэ толлор, симиттэр диэни билбэт, ураты буочардаах чахчы үрдүк кылаастаах маастар. Кини утарылаһааччыларын күүскэ хамсатан, түргэнник сүһүөхтэрин сүтэрэн тустар. Павел ордук үчүгэйдик атахха тэбэр (подческа), “ныроктыыр”, санаатаҕын аайы киһини атаҕыттан кэбэҕэстик ылар уратылаах. “Нырок” диэн утарылаһааччыны хонноҕун анныгар киирэн, көтөҕөн ылан быраҕар албаһы уолбут хатыламматтык оҥорор. Павел “нырогы” оҥорор уратытынан хоннох анныгар киирэн баран, көтөхпөккө эрэ кэннин диэки хаста да хардыылаат, тиэрэ көтөр буолар. Бу тустарга олус барыстаах албас.
Павел маастарыстыбата үрдүгэ бэрт буолан, үгүс утарылаһааччыларын, өрдөөҕүттэн туттуллар албастар оҥоһуллар сокуоннарын “кэһэн”, бэйэтигэр табыгастаахтык, айымньылаахтык уонна куруутун саҥардан туттар үгэстээх. 1975 сыл ССРС норуоттарын ыспартакыйаадатыгар кини тустубутун көрөн олус астыммыппыт. Ол курдук, атын бөҕөстөрү араастаан “тамнааттыыр” тустууктар уолбутун кытта хапсыһаат, кэлэллэрин-баралларын билбэккэ, кини тартаҕын, астаҕын аайы “баран түһэ сылдьар” буолан хаалаллар эбит этэ.
Монреаль көбүөрүгэр тахсыбыт ыарахан балаһыанньаларга Павел биирдэ да кэннинэн тэйбэтэҕэ, харыс да халбаҥнаабатаҕа. Кинини үгүстэр бигэ тулуурдаах дииллэр. Ол кырдьык. Тулуур киһи күүһүн кытта ыкса сибээстээх. Күүһүнэн, тустар маастарыстыбатынан бөҕөс утарылаһааччытын хотуута, тустуу иккис аҥарыгар биллэр. Маҥнай тэбис-тэҥҥэ анньыспыт дьон, тустар кыахтарынан эргиччи баһыйтаран, тиһэҕэр олус далбы туттараллар. Павел финалга Л. Кизери (АХШ) лаппа баһыйда. Аан дойду күүстээхтэрэ көрсүһүүлэригэр чахчы үрдүк маастарыстыбалаах эрэ бөҕөс албаһы сатаан оҥорору ситиһэр. Олимпийскай хапсыһыылар биһиги уолбут эр санаалааҕын, маастарыстыбата үрдүгүн, кыайыыга бигэ эрэлин, бары утарылаһааччыларын балайда сабырыйарын үчүгэйдик көрдөрдүлэр.
КӨБҮӨР ДЬИҤНЭЭХ БАЙЫАҺА
Александр Иванов – саха тустуутун оскуолатын биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ. Бу ураты киириилээх-тахсыылаах, хатыламмат суоллаах бөҕөс. Долгуйар, куттанар диэни билбэт, көбүөр дьиҥнээх байыаһа. Үгүс тустууктар атахтаһан уонна аҕыйах албаһы туттан киирсэллэр. Оттон биһиги уолбут сахалыы тэбэн, халбаҥнатан, мүччү харбатан эрийэ тардан, умса сөрөөн тустар уратылаах. Төһө да күүстээх утарылаһааччытын түҥ-таҥ тутан, өйдөнөр бокуой биэрбэккэ, бииртэн биир албаһы утуу-субуу күлүмнэтэр. Тустуу түгэннэригэр үөскүүр балаһыанньалары таба сыаналыыр уонна тута сөптөөх быһаарыныыны ылынар дьоҕурдаах. Саша таптаан туттар биир албаһынан “мельница” буолар. Итини утары тустан бачыгыратыһыыга, утарылаһааччытын хамсаныытын туһанан, кинини бэрт кэбэҕэстик салгыҥҥа көтүтэр.
Хапсаҕайга, атын да төрүт тустууларга атахха тэбии (подсечка) былыр былыргыттан баар албас. Ол эрээри Саша олох атыннык, күүскэ уонна барыстаахтык тэбэр. Кини Павеллыын подсечканы саамай улахан күүрүү, утарылаһыы кэмигэр үрдүк кылаастаах бөҕөстөргө элбэхтик оҥорбут тустууктар. Бу атахха тэбэр албас былыргы өбүгэлэрбит саҕаттан, саха омукка удьуордаан тэнийбит, хамсатар култуурабыт. Ол билиҥҥи кэмҥэ өссө күүһүрдүллүбүтэ, таба чочуллубута буолар.
Өскөтүн утарылаһааччы күүһүнэн баһыйтарар буоллаҕына, психологическай өттүнэн эмиэ сабырыйтарыан сөп. Психологическай баһыйтарыы тустуук утарылаһыытын өссө мөлтөтөр. Бөҕөс күүһүнэн уонна маастарыстыбатынан сабырыйтардар даҕаны, психологическай бэлэмэ үчүгэй түбэлтэтигэр кыайыыны утарылаһааччытыгар үгүс эрэйинэн биэрэр. Биһиги бөҕөстөрбүт Монреальга кыһыл көмүс мэтээл иһин биир тэҥ бигэ эрэллээхтик, тиһэҕэр тиийэ туһуннулар. Телевидениенан биэрии бэрт кылгас түгэнигэр көстүбүт финальнай көрсүһүүгэ уолбут японец Юдзи Такедалыын хапсыһыытын олус астынан көрдүбүт.
Тустууну үчүгэйдик билэр киһиэхэ, улахан маастар аҕыйах да хамсаныытыттан кини төһө күүстээҕэ, кыахтааҕа, хайдах психологическай турукка сылдьара тута өйдөнөр. Бу сырыыга Саша кыайтарда, ол эрээри Такедаҕа чахчы күүстээх утарсыыны оҥордо. Хапсыһыы кэмигэр биһиги уолбутугар муҥура суох күүс кистэнэ сылдьарын өтө көрөҕүн. Олимпийскй көбүөр – Александр Ивановка буһуу-хатыы сүдү оскуолата. Урукку өттүгэр Европа уонна аан дойду улахан түһүлгэлэригэр кыттыбатах бөҕөс олимпийскай үрүҥ көмүс мэтээлэ – уолбут тустуук быһыытынан толору сиппитин уонна лаппа кыахтааҕын дакаастаата.
Билигин Саша тустар кэмин күөгэйр күнүгэр сылдьар. Кини Монреаль түһүлгэтиттэн уопут, күүс-уох ылынан, сыралаахтык дьарыктанан өссө сайдар толору кэскиллээх. Инникитин Александр Иванов аан дойду улахан көбүөрдэригэр ситиһиилээхтик тустан, биир дойдулаахтарын аны даҕаны үөрдүөҕэ диэн бигэтик эрэнэбит.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ