Бүгүн, 2025 сыл тохсунньу 27 күнүгэр, Ленинград Дьоруой-куорат блокадаттан толору босхоломмута 81 сылын бэлиэтээтибит.
“Фюрер принял решение стереть город Петербург с лица земли. После разгрома советской армии существование этого города не будет иметь никакого смысла… Предлагается плотно блокировать город и сровнять его с землей с помощью артиллерии всех калибров и непрерывных бомбардировок с воздуха. Если в результате создавшейся в городе обстановки последуют заявления о сдаче города, они должны быть отклонены”.
Ленинград блокадата
Ленинград диэн тылы иhиттиҥ да, бу Аҕа дойду Улуу сэриитин биир саамай хараастыылаах түгэнэ буолара киhи тѳбѳтүгэр охсулла түhэр. Ол курдук, күн бүгүҥҥээҥи диэри умнуллубакка дьон ѳйүгэр-санаатыгар кѳрдүгэн буолан күөдьүйэ сытар…
Сэрии кыргыhыытыгар сыhыана суох тѳhѳлѳѳх киhи хоргуйан, тоҥон ѳлбүтэ буолуой?! Ол билиҥҥэ дылы кыайан чуолкайданар кыаҕа суох. Сэрии бүппүтэ 80-тан тахса сыл буолла даҕаны, мѳккүѳр бүтэ илик. Хайдах гынан чуолкайдыаххыный? Ѳлѳѳччүлэр истэригэр Ленинград эрэ олохтоохторо бааллара үhү дуо?
Ленинградка бэйэтигэр 1941 сыл саҥатыгар 3 мѳлүйүѳн кэриҥэ киhи олороро диэн этэллэр. Блокада түмүгэр ѳлбүттэри сорохтор 1,5 мѳлүйүѳн киhи этэ дииллэр, сорохтор 1 мѳлүйүѳн курдук буолуохтаах диэн түмүк таhаараллар. Онтон да араас сыыппара элбэх. Ити курдук Ленинград блокадатыгар ѳлбүттэри ааҕа сатааччылар ѳссѳ тѳhѳ ѳр кэмҥэ дьарыгыраллара биллибэт, туох-туох түмүк тахсарын этэр уустук. Арааhа, хаhан эрэ бу түбэлтэҕэ ким да наадыйбат кэмэ кэллэҕинэ, санаа кѳрдүгэнэ бэйэтэ уостан хааллаҕына, ѳлбүт дьон ахсаанын билэ да сатыыр кыhалҕа суох буолара дуу. Холобурун аҕаллахха, 5-6 тыhыынча сыл анараа ѳртүгэр аан дойдуну уу сабардаан тимирбитигэр (Нуой улахан оҥочо оҥостон ууттан быыhанарыгар), тѳhѳ киhи ѳлбүтэ буолуой диэн билигин ким эмит ааҕа сатыыр дуо? Син биир хаhан эрэ Ленинград блокадатыгар наадыйбат кэм кэлиэ турдаҕа.
Ленинград курдук улахан куорат дурда-хахха, кѳмүскэл буолуо дии санаабыт, эрэммит, сэрии дьалхааныттан куоппут Прибалтика олохтоохторо, онтон да атын куораттар, аата ахсаана биллибэт дэриэбинэлэр олохтоохторо куотан кэллэхтэрэ. Ону таhынан, сэрии саҕаланыан иннинэ ол-бу үлэ, үѳрэх, олох атын да араас наадатыгар кэлбит, күүлэйдии да буоллун, дьону ким манаан туран ааҕа турбут үhү. Аны, ити курдук Ленинградка түмсэн хаалбыт дьонтон тѳhѳлѳрѳ блокада буолуон иннинэ мүлчү кѳтѳн тахсыбыттарын ким билэрий? Таҥараны итэҕэйээччилэр: “Таҥара баар, барыны барытын кѳрѳн турар”, — дииллэр. Онон буоллаҕына, арай кини эрэ билэн эрдэҕэ.
Куорат блокадатын күнүн ааҕарга эмиэ бутуур элбэх. Сорохтор “блокада 1941 сыл балаҕан ыйын 8 күнүттэн саҕаламмыта” дииллэр. Атыттар “балаҕан ыйын 12 күнэ этэ” дэhэллэр. Ол быыhыгар, куораттан мүлчү куотан тахсар кэм атырдьах ыйын 27 күнүттэн тохтообутун бэлиэтииллэр, блокаданы ити кэмтэн ааҕыахха эмиэ сѳп курдук. Онон буоллаҕына, блокада саҕаланыытын, сырыы харгыстанан, вокзалларга тыhыынчанан дьон хаайтарбыттарыттан ааҕар ордук оруннаах курдук. Түмүгэр блокадабыт уhунун тѳhѳ да 872 суукка диэн арыт эттэллэр да, сэрэхэдийэн 900-чэ күн этэ дэhэрбит ордук курдук. Блокада кэмигэр бородуукта атыыта-эргиэнэ мэнэйдэhиигэ эрэ кубулуйбут. Оттон аhылык бэриллэр талонун куорат эрэ олохтоохторугар түҥэппиттэрэ чуолкай. Ол аата ѳлүү–сүтүү ол куоракка түмсэн хаалбыт кэлии дьоннортон саҕаланнаҕа. Ѳлѳн хаалбыт таhыттан кэлбит дьону билэр аймахтара дуу, атастара дуу харайан муҥнаннахтара. Ким ону чуолкайдык билиэҕэй, суох буоллаҕа дии.
Ырытан кѳрдѳххѳ, дьыала ис туруга итинник. Онон чуолкайдаhа сатаабакка эрэ, үрдүттэн Ленинградка мѳлүйүѳнүнэн дьон ѳлүүтэ тахсыбыта диир ордук буолуо.
Сэрии саҕаланыыта соhуччу буолан, ньиэмэстэр бэрт хотуулаахтык, кимиилээхтик. Ленинград диэки кѳҥү анньан киирбиттэрэ. Сэрииhит да ахсаанынан, сэбилэнии да ѳртүнэн ньиэмэстэр уонна кинилэр кыттыгастара Кыhыл Аармыйа сэрииhиттэрин лаппа баhыйаллар этэ. Фон Лееб биир мѳлүйүѳн кэриҥэ сэрииhиттээх хотугу бѳлѳҕү салайбыта. Кыhыл Аармыйа Ленинград туhаайыытыгар баара – суоҕа мѳлүйүѳн аҥаара эрэ сэрииhиттээх кинилэри утарсыбыта.
Биhиги курдук элбэх ахсааннаах сэрииhиттээх, элбэх сѳмѳлүѳттээх, тааҥкалаах, атын да сэриигэ туттуллар күүстээх сэбилэниилээх аармыйалаах ким да суох, онон кэлтэччи кимэн киириэхпит, дойдубутугар ѳстѳѳҕү киллэрбэккэ сууhарыахпыт диэн ѳй-санаа сэрии саҕаланыан иннинэ Кыhыл Аармыйаҕа баhылаабыта. Онтубут дьиҥнээхтии соhуччу сэрии саҕаламмытыгар, чугуйар кыhалҕа тирээбитигэр, салалта да, олохтоохтор да ѳртүлэриттэн анаан бэлэмнэммэтэхпит эмиэ элбэх охсууну аҕалбыта. Итиннэ дойду арҕаа диэки уонна Прибалтика диэки олорор норуоттара, сэбиэскэй былааhы соччо сэргээбэккэ олорооччулара үгүс этилэр, ол охсуута да эбилиннэҕэ. Кинилэртэн таҥыллыбыт Кыhыл Аармыйа сэриитин чаастара сэриилэhэр кѳхтѳрѳ суоҕа. Бүтүн сэрии чаастарынан кытта таҥнаран, ньиэмэстэри ѳйѳѳбүт түбэлтэлэрэ бааллара. Сэриилэспэккэ эрээри куотуу эмиэ үгүс этэ.
Атырдьах ыйын саҥатыгар Старай Руссаны ньиэмэстэр ылбыттара, Новгород да уhаабатаҕа — атырдьах ыйын бүтэhигэр ньиэмэс айбардаабыта. Ньиэмэстэр салгыы Ленинград диэки тоҕо анньан киирбиттэрэ, Ладога күѳл биэрэгэр тахсыбыттара. Кыhыл Аармыйа чаастара бэл Шлиссельбург курдук куоракка тохтоон, сэриилэспэккэ эрээри, Нева ѳрүс хаххатыгар куотан биэрбиттэрэ. Балаҕан ыйын 8 күнүттэн Ленинград блокадата саҕаламмыта. Ѳссѳ аны биир түhүмэх уонна ньиэмэстэр Ленинграды ылар кыахтаммыттара.
Сэриилэhии уопсай соругар ньиэмэстэргэ Ленинграды урусхаллааhыны таhынан ѳссѳ иккис сорук баар этэ. Ньиэмэстэр Москваны Мурманскайы кытта сибээстиир суос — соҕотох тимир суолу Старай Русса туhаайыытынан быhаары суоhаабыттара. Балаhыанньа сытыырхайбыта. Кыhыл Аармыйа салалтата харыыта суох чугуйууну тохтотоору, туруору дьаhаллары ылаттаабыта. Новгородтан хоту Волховскай фронт, Старай Русса туhаайыытыгар хотугулуу — арҕааҥҥы фронт тэриллибиттэрэ. Москва туhаайыытыгар Кыhыл Аармыйа сэриилэрэ кыргыллан, балаhыанньа тѳhѳ да кытааттар, хоту туhаайыыга улахан кѳмѳнү ыыппыттара. Сталинтан муҥура суох былааhы кѳҥүллэппит Лев Мехлис дьаhалынан аармыйа командующайыгар тиийэ дуоhунастаах генераллары туох да суута — сокуона суох строй иннигэр таhааран ытаттаабыттара. Улахан туhата да суох буоллар, суhал утары кимэн киириилэри тэрийбиттэрэ. Ленинграды фронт ис эрэ ѳртүттэн буолбакка, фронт тас ѳртүттэн кѳмүскээhин күүскэ саҕаламмыта. Ленинграды блокадаттан босхолоору, Волховскай фроҥҥа элбэх сүтүк тахсыбыта. 2-с ударнай аармыйа Ленинград фронт тас ѳртүттэн кѳмүскэлин биир толуга буолбута.
Кэнники Москва анныгар кимэн киириини мѳлтѳтѳн да туран (Москва анныттан 1-кы ударнай армия, 1-кы, 2-с гвардейскай стрелковай корпустар), Мурманскайга барар тимир суолун кѳмүскүүр уонна Старай Руссаны босхолоон, ньиэмэстэр хотугу бѳлѳхтѳрүн 18-с, 16-с аармыйаларын Псков аннынан быhа анньан тѳгүрүйэн, урусхаллыыр сыаллаах сэриилэhиилэрэ саҕаламмыттара. Бу сэриилэhиилэр барыта Ленинграды босхолуур сыаллаах этилэр.
Тѳгүрүктээhин иhигэр балаhыанньа хайдах этэй?
Адмираллар Головко Арсений Григорьевич уонна Трибуц Владимир Филиппович салалталарынан Хотугу уонна Балтийскай флоттар, Мурманскай куорат сэрии саҕаланыытын уолусхана суох, дьоhуннук кѳрсүбүттэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр дойду иhин туруулаhыы сүрүн холобурдарынан буолбуттара. Кронштадт уонна Балтийскай флот улахан калибрдаах пушкалара Ленинград сүрүн хаххата этилэр. Сиринэн сэриилэhэр чаастарга флот матростара сүрүн резервэ буолбуттара. Оттон Ленинград олохтоохторо бѳҕѳргѳтүнүү, суол — иис тутарга туруммуттара. Ополчениелары тэрийэллэрин таhынан сэриилэhэр чаастарга сэриигэ туттуллар тэриллэринэн тиhигин быспакка хааччыйбыттара.
Заводтар бары буомба, снаряд быыhыгар тохтообокко үлэлээн тиҥийэ-таҥыйа турбуттара. Сэрии былаhын тухары аччыктаан, тоҥон-хатан, ѳлѳн-сүтэн тѳhѳ да быстардаллар, куорат иhигэр эпидемия тахсыбатаҕа. Ленинград кѳмүскэлигэр Ораниенбаум плацдармата улахан оруолу ылара. «Невскэй пятачок» тѳhѳ да кыра буоллар, куорат блокадаттан босхолоноругар куорат олохтоохторугар сүрүн эрэллэрэ этэ. Блокада кэмигэр Ораниенбаум Ленинград икки ардыгар — сырыыны хааччыйар «Малая дорога жизни», Ладога күѳл нѳҥүѳ — «Дорога жизни», Ладога күѳл эҥэринэн — 18 эрэ күн устатыгар тутуллубут тимир суола «Коридор бессмертия», эбэтэр «Дорога Победы» хас биирдии ленинградец сүрэҕэр иҥмиттэрэ. Маннык эпизодтар баар буоланнар, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатын курдук, Ленинград ѳйѳбүллэнэн, блокаданы тыыннаах тулуйбута.
Ленинград блокадатын эпопеятын умнуллубат ѳйдѳбүллэрэ
Казах суруйааччыта Джамбул Джабаев бэйэтин хоhоонугар:
«Ленинградцы, дети мои,
Ленинградцы, гордость моя!» — диэн Ленинград куорат олохтоохторо бары ыараханы эрэллээхтик тулуйбуттарын, дойду барыта кинилэринэн киэн туттарын, кинилэргэ кѳмѳ оҥорорун суруйар.
Ленинград былыр — былыргыттан ѳстѳѳҕү кумалыырын, онон билигин да кыайыаҕа диэн эрэлин сүтэрбэтин этэр:
«Многоглавый жадный удав
Сдохнет он у ваших застав…».
Ленинград оборуонатыгар уонна босхолооhунугар Саха Сирин дьоно эмиэ баар этилэр, бу сиргэ элбэх эдэркээн дьоммут кѳмүс уҥуохтарын хаалларбыттара. Холобура, Дубровка музейыгар 202 саха дьоно «Невскэй пятачок» кѳмүскэлигэр охтубуттарын суруйа сылдьаллар, ѳссѳ элбэхтэрэ буолуо диэн быhаараллар. Барыта Ленинград кѳмүскэлигэр, блокадаламмыт ис да, тас да фроннарыгар тѳhѳ биhиги биир дойдулаахтарбыт сэриилэспиттэрин, олохторун да толук уурбуттарын аахпыт суоҕа буолуо.
Ленинграды көмүскэспитэ
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаланыытыгар Николай Иннокентьевич Захаров “Кыһыл иитиэх” колхуос бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон сэриигэ барбыта.
1942 сыл үүнэр түүнүгэр блокада ыар тыына бүрүүкээбит Ленинград буоругар үктэммитэ, өрөбөлүүссүйэ биһигин көмүскээччилэр ыстаал кэккэлэригэр холбоспута.
- Таанканы утары охсуһар 158-с ротаҕа автоматчигынан анаммытым, — диэн ол туһунан кэнники кэпсиир буолара. – Бойобуой доҕотторум, төрөөбүт Ийэ сирбит бырааттыы норуоттарын уолаттара, саха норуотун туһунан улаханнык ытыктаан кэпсэтэллэрэ, сахалар көнө майгылаах, барыга-бары мындыр дьон, дьиҥнээх доҕоттор, олус тулуурдаахтар уонна бэргэн ытааччылар дэһэллэрэ. Ротаҕа суос-соҕотох саха төрөөбүт норуотум ситиспит итинник үрдүк сыанабылынан толору туһаммытым. Араас уустук бойобуой сордуахтарга, разведкаҕа тиийэ, эрэнэн илдьэ бараллара.
Биирдэ уон бэһиэ буолан разведкаҕа барбыппыт. Тыа быыһынан эрийэ-буруйа өр хаампыппыт. Онтон тыа саҕатыгар тахсарбытын кытары, өстөөхтөр билэннэр ытыалаан барбыттара. Хаптас гыныахпытын икки ардыгар тоҕус киһибитин өлөрбүттэрэ. Икки түүннээх күн ытыалаһыыга түөрт киһибитин эмиэ сүтэрбиппит. Онон Прокопьев диэн Кыһыл Знамя уордьаннаах табаарыспынаан иккиэйэх ордубуппут. Күнүс көрдөххө, иннибитигэр уруккута обургу дэриэбинэ урусхалламмыта баар эбит. Баара-суоҕа иккиэйэх дьиэ дьардьамалара эрэ ордон тураллара. Немецтэр землянкалартан уонна ДЗОТ-тан ытыалыыллара. Үһүс түүммүтүгэр, ытыалаһар сэппит баранан, төннөн чааспытыгар кэлбиппит. Хамандыырбыт, дакылааппытын истээт, ротаны сирдээн төннөн тиийэрбитигэр бирикээстээбитэ. Сарсыарда халлаан сырдыыта тиийбиппит, немецтэр көһөн хаалбыт этилэрэ. Өстөөх 38 саллааттара уонна офицердара өлө сыталларын көрбүппүт. Рота хамандыыра ити иһин Прокопьев биһиккигэ махталы биллэрбитэ.
Николай Иннокентьевич 1942 сыл муус устар 12 күнүгэр Кондуев дэриэбинэни босхолуур иһин кыргыһыыга уҥа тоҥолоҕор бааһырбыта. Дойдутугар эргиллэн кэлэн баран Кытаанах нэһилиэгэр Сэбиэт исполкомун бэрэссэдээтэлинэн, райсовет исполкомун инструкторынан, колхуоска биригэдьииринэн 1962 сыллаахха диэри үлэлээбитэ.
Хорсун буойун Ийэ дойду иннигэр өҥөлөрө хас да бойобуой мэтээллэринэн бэлиэтэммитэ.
Инники кэккэҕэ
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Белолюбскай Арыылааҕыттан 1941 сыллааҕы аан бастакы ыҥырыыга алта киһи барбыта. Уодаһыннаах өстөөҕү утары охсуһууга ыҥырыллыбыт ити дьон иһигэр Роман Барашков баара.
- Сэрииттэн биһигиттэн үспүт эрэ – миигиттэн ураты Сыромятников Петр Самсонович уонна Сивцев Николай Петрович эргиллибиппит, — диэн кэпсээбиттээх Роман Иванович. – Оттон үс доҕорбут – Карсанаев Серафим Терентьевич, Демьянов Василий Петрович уонна Сивцев бииргэ төрөөбүт убайа Роман кыргыһыы хонуутугар охтубуттара.
Роман Барашков үс ый үөрэҕи барбыта. Онтон сулбуччу фроҥҥа айаннаан Ленинградскай уобаласка тиийбитэ. Манна стрелок саллаат сүүрбэччэ хонук устата хабыр хапсыһыыларга кыттыбыта. Ол кырыктаах охсуһууттан ыараханнык бааһыран туораабыта.
Кылгас кэм иһигэр Роман Иванович сэрии алдьархайын толору билбитэ. “Сарсыарда халлаан сырдыыта бэрт элбэх киһи охсуһууга киирэрбит да, бэрт аҕыйах киһи төннүбүтэ”, — диэн ахтар саллаат. Өлүү-сүтүү ол курдук улахана. Дьэ итинник кыдыйсыыга кини инники хорсуттар кэккэлэригэр этэ. Ол туоһутунан түөһүгэр сэрии бэтэрээнин “Бойобуой үтүөлэрин иһин”, “Ленинград оборуонатын иһин”, “Германияны кыайыы иһин” о.д.а. мэтээллэр бааллара.
Роман Иванович олоҕо олоччута үтүөкэннээх этэ. Үлэһит киһи ааспыт суола. Колхуос тэрилтэлэрин кытта кини биир бастакы чилиэнинэн буолар уонна үлэ-хамнас үөһүгэр, дьоһуннааҕар сылдьыбыта. Массыынанан от оҕустарара, мустарара. Өр сылларга Охотскай перевозтан көмүстээх бириискэлэргэ таһаҕас таһара, онтон кэлин биригэдьиирдээбитэ. Оттон армияҕа булка үөрэнэн иһэн ыҥырыллыбыта.
Сэрииттэн кэлээт, хонууга үлэлиир. Ол эрээри бэркэ тартаран, армияҕа барыан иннинэ үөрэнэн испитин салҕаан күндү түүлээх сонордьута буолар. Бу мындыр идэни бэйэтэ баһылаабытын тэҥэ, булт ыллыгар ыччаттары таһаарбыта.
Отуттан тахса сыл кадровай булчут Роман Барашков Ийэ дойду валютнай фондун элбэх “сымнаҕас кыһыл көмүһүнэн” хаҥаппыта. Былаанын толорботх сыла суоҕа. Саамай бултуйбут дьылыгар 1400 солкуобайдааҕы туттарбыта. Үксүн тыһыынчалааҕынан “айаннаабыт”. Кини холбоон түөрт сыл Амма оройуонун Нуотаратыгар, Алексеевскайга Чычымах Амматыгар, Мындаҕаайыга уоннааҕытын наар дойдутугар – булт, күөл аҕыйах сиригэр – түүлээхтээбитэ. Онон үгүс кыһамньытынан, сыратынан үчүгэй булчут этэ.
Булчут сайынын – ходуһа хонууга: кэбиһиигэ бугул угааччы, тракторга кыдамаһыт. Кэнники сайыннарга оскуола оҕолорун илии звеноларын салайан түбүктэммитэ, үлэ бөҕөнү көрсөннөр, күөх быйаҥы көбүччү соҕотуопкалыыллара.
Үтүө үлэтинэн-хамнаһынан Роман Иванович Субуруускай аатынан сопхуоһун салалтатын, баартыйа райкомун уонна райсэбиэт исполкомун Бочуотунай грамоталарынан хаста даҕаны наҕараадаламмыта. Кини пенсияҕа тахсан да баран, дьэ ити курдук тэппит атаҕын кубулуппатаҕа: кыһынын – булт күрэҕэр, сайынын – хомуур былдьаһыгар сылдьара.
Роман Иванович түөрт оҕо дьоллоох аҕата. Улахан уола Николай сопхуос биир чулуу суоппара, уруккута оройуон чөмпүйүөнэ, коммунистическай үлэ удаарынньыга, сельсовет дьокутаата этэ. Кини аннынан, Роман эмиэ механизатор, тырахтарыыс. Сэбиэскэй Армияҕа сулууспалыы сылдьан коммунистическай үлэ удаарынньыга буолан үөрдүбүттээҕэ. Икки оҕото үөрэх, сынньалаҥнарыгар үлэ дьонноро.
Сэлии, үлэ бэтэрээнэ “Алданзолото” кэмбинээт бастыҥ оробуочайдара Л.З. Калинников уонна С.А. Седельников Улуу Кыайыы 30 сыла туолуутун чиэһигэр 100 күннээх ударнай вахтаҕа турарга ыҥырыыларын бэркэ кэрэхсээн көрсүбүттээҕэ. Онно хардаран кини “бултуурбар ордук кыһаныам, оҕолорбун эмиэ мунньан, салайан өссө тэрээһиннээхтик оттуохпут” диэн үтүө былааннааҕын этэн, ол онтун чиэстээхтик толорбута.
Москва-Ленинград тимир суолун көмүскэспитэ
Георгий Романович Габышев 1915 сыллаахха Мэлдьэхси нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кыах суох буолан үөрэххэ хойутаан киирбитэ. Онон 1933 сыллаахха эрэ биэс кылааһы бүтэрбитэ. Төрөөбүт нэһилиэгэр Сэбиэт исполкомугар сэкирэтээрдээбитэ. 1939-1941 сылларга колхуоска хонуу биригэдьииринэн, эмиэ да ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьыбыта. Хомсомуол тэрилтэтин үлэтик көхтөөхтүк кыттара.
1941 сыллааҕы ыһыах күн этэ. Дьон-сэргэ ат сүүрүүтүн көрө олордохторуна Ийэ дойдуга фашисткай Германия сэриинэн саба түспүтүн туһунан суоһар сурах кэлбитэ. Атырдьах ыйыгар Георгий Ийэ дойду көмүскэлигэр ыҥырыллыбыта.
Мальтаҕа кылгастык үөрэнэн баран, модьу-таҕа көрүҥнээх, 26 саастаах эдэр киһи 1013-с стрелковай полканы кытта Волховскай ГЭС туһаайыытынан кыргыс кытыастар уотугар киирбитэ. Манна улуу Ленин куората Ийэ дойдуну кытары сибээстэһэр суос-соҕотох тимир суолун линията ааһара. Өстөөх ону быһаары, куораты өссө иккис тимир уобуруччутунан ыга ылаары уодаһыннаахтык кимэрэ, орудие, миномет уотунан тибэрэ, быыстала суох буомбалыыра. Сир-халлаан өлүү уотунан өрө дьиһигийэ олороро.
Биир түүн, өстөөххө ыкса чугаһаары, маҥан халааты кэтэн баран, окуопаларыттан тахсан, халыҥ хаарга тимирчи түһэ-түһэ иннилэрин диэки сыылбыттара. Георгий, тыаска-ууска балыйтаран хамандыырын саҥатын истибэккэ, быдан инники киирэн хаалбыта. Халлаан сырдаан барар, оттон табаарыстара биллибэттэр. Иннигэр фашистар пулеметтара үлэлиир. Ол диэки икки гранатаны быраҕан баран төттөрү ыстанар. Буулдьа сиирэ-халты чыһыырар. Дьолго, табыллыбакка дьоннорун этэҥҥэ булар.
Ити күн Георгийдаах чаастара бэрт элбэх сүтүктэнэр. Киэһэ сынньалаҥҥа таһаарыыларыгар бэһиэйэх эрэ ордоллор. Нөҥүө күнүгэр саҥа кэлбит күүһү кытта холбоһон атаакаҕа киирэллэр. Өстөөх утары күүстээх уоту аһан, биһиэннэрин сиргэ хаптайарга күһэйэр. Онуоха хамандыыр Георгийы сибээскэ ыытар. Тула буулдьа ып-ыйылас, хаар үрдүн күдээритэн олорор. Ону ол диэбэккэ, инники диэки сыыллар, бирикээһи толорор. Сонно тута хамандыырыгар бирикээһи тиэрдэригэр сорудахтаан төттөрү ыыталлар. Сыыллан истэҕинэ илиитэ, луомунан сырбаттарбыт курдук, ньим гына түһэр да, өйүн сүтэрэр.
Госпиталларга эмтэнэн үтүөрэн баран, Георгий Романович таанканы оҥорор собуокка үлэлээбитэ, нуучча, грузин, белорусс, армянин, казах доҕотторун кытары бииргэ уһансан Улуу Кыайыы туһугар бэрт элбэх таанканы оҥорсубута.
1946 сыл бэс ыйыгар дойдутугар эргиллэн кэлээт тута эйэлээх үлэҕэ киирбитэ. Атыыһыттаабыта, сельпо бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн, ферма сэбиэдиссэйинэн, нэһилиэк Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлэтэлии сылдьыбыта. 1952 сылтан хомунньуус. 1958-1973 сылларга Эрилик Эристиин аатынан колхуоска ревизионнай хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн талыллан үгүс үлэни ыыппыта. Кини 1971 сыллаахха бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. Ол эрэн олоҕун тиһэх сылларыгар диэри сопхуоһун үлэтиттэн-хамнаһыттан илиитин араарбатаҕа.
Сэрии уонна үлэ бэтэрээнин Ийэ дойду үрдүк сыанабыла – биэс мэтээл киэргэтэрэ. Георгий Романовиһы дьоно-сэргэтэ ытыктыахтарын ытыктыыллар этэ.
ХОМСОМУОЛТАН КУОРСУН АННЬЫНАН
СОЛОВЬЕВ НЭҺИЛИЭГИТТЭН төрүттээх Егор Массаев эйэлээх да олоҕо, бойобуой да суола уратылардаах этэ.
Түөрт кылаастаах оскуоланы бүтэрбит уон алталаах уол хомсомуол кэккэтигэр киирбитэ. Ол сыл кини Болтоҥоҕо “Чэрдээх илии” диэн табаарыстыбаны тэрийсибитэ. Онтон райкомол путевкатынан көмөҕө ыытыллан, “Кыһыл Мырыла” колхуоска ферма сэбиэдиссэйэ буолбута, хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээринэн талыллыбыта.
Көхтөөх хомсомуол, Дьокуускайдааҕы сэбиэскэй баартыйа оскуолатын бүтэрэн баран, нэһилиэк Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлинэн быыбарданан эрчимнээхтик үлэлээбитэ. Ол сылдьан салайар үлэһиттэргэ сэбиэскэй тутуу кууруһугар билиитин-көрүүтүн үрдэтиммитэ.
НЕМЕЦКЭЙ ХАЛАБЫРДЬЫТТАРЫ утары сэриигэ Егор 1942 сыл сайыныгар ыҥырыллыбыта. Нөҥүө сыл тохсунньуга Ленинградскай уобаласка пушканы иитээччинэн фроҥҥа киирбитэ. Биирдэ уһун, күүстээх ытыалаһыы буолбута. Өстөөх снаряда пушкаларын үлтү тэппитэ. Расчет алта байыаһыттан түөрдэ өлбүтэ. Кыргыһыы толоонугар маҥнайгы сүрэхтэнии итинник саҕаламмыта.
Кэлин быыстала суох фронт инники кирбиитигэр сылдьан 1944 сыл кулун тутарга хаҥас быччыҥар бааһырар. Икки ый эмтэнэн үтүөрэн баран Калининскай уобаласка гвардейскай армияҕа өссө тыҥааһыннаах бойобуой суолу түөһүнэн тэлсэр. Младшай сержант, отделение командира буолар. Сэриилэһэр чааһа Старай Русса куорат ыарахан кэмигэр онно тиийэн ый курдук киирсии кытаанаҕын көрсөр.
- Калининскай уобаласка биир дохсун кыргыһыы кэнниттэн бүтүн ротаттан үһүө эрэ – нуучча, узбек, саха – тыыннаах ордон турардаахпыт, — диэн ахтар фронтовик. – Ити да үс киһиттэн, хаҥас атаҕым бэрбээкэйин үлтү ытаннар, аны мин стройтан туораабытым. Онно өссө дьонум кэнники хайдах буолбуттарын билбэппин. Итиччэ хаалыахпыт тухары кыдыйса, хомурҕаммыт иһиэр диэри ытыалаһа сылдьыбыппыт. Мин бааһырыам иннинэ аҕай кэриэспин биир фашиһы илэ-чахчы суулларбытым.
Сэрии диэн дьэ итиннигэ. Саха саллаата, сэбиэскэй буойуннар барыларын курдук, чаҕыйары билбэккэ хоһууннук кыргыспыта. Тирэтэн да туран ытыллан баран сыыстарбыттааҕа. Ротата утары сүүрэн киирбит алта уонча фриһи биирдэ ньимси сотон да кэбиспиттээҕэ.
Буойун-гвардеец түөһүн хас да мэтээллэр киэргэтэллэрэ.
ХОМСОМУОЛ ИИППИТ УОЛА, хорсун саллаат, сэрии инбэлиитэ буолан дойдутугар эргиллиэҕиттэн бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри сельпо бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн, ферма сэбиэдиссэйинэн, кэнники үөрэнэн саҥа идэ ылан 16 сыл устата ветсанитарынан үлэлээбитэ.
Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, Егор Егорович сынньана сытыан санаата буолбатаҕа: кыһынын хачыгаардаан, сайынын күүһэ кыайарынан уопсастыбаннай сүөһү аһылыгын соҕотуопкалаһара.
Егор Массаев дьоллоох дьиэ кэргэн аҕата этэ. Улахан уола Роман – рабочайдаан, эмиэ амарах аҕа. Иккис уола Егор, Сэбиэскэй аармыйаҕа сулууспалан баран прораб идэтигэр үөрэммитэ, ыспарсымыан бэрдэ этэ. Кыралара Василий орто оскуола кэнниттэн суоппар идэтин ылбыта, аҕатын туйаҕын хатаран байыаннай сулууспаҕа сылдьыбыта.
Саллаат олоҕо оҕолоругар, сиэннэригэр салҕанар.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ