Ыам ыйын 9 күнүгэр өрөгөйдөөх Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиэхпит.  Эйэлээх олоҕу туруулаһан, кырыыстаах өстөөҕү кыдыйан, дьоруойдуу хорсуннук кыайбыт, Ийэ дойдуларын иһин сырдык тыыннарын толук уурбут буойуннары, кыа хааннаах кыргыстан хаалбакка, кыайыыны үлэнэн уһансыбыт тыыл бэтэрээннэрин чиэстиир ытык кэриэстэбил күммүт.

Бүгүҥҥүттэн саҕалаан Чурапчы улууһун олохтоохторугар, И.М.Павлов аатын сүгэр Чурапчы орто оскуолатын кэлэктиибэ Ытык киһи, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа,  Албан аат 3-с истиэпэннээх, Аҕа дойду сэриитин бастакы истиэпэннээх уордьаннарын кавалера, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, Чурапчы улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, Былатыан Ойуунускай аатынан Судаарыстыбыннай бириэмийэ лауреата, “Хотугу Сулус” уордьан кавалера Иван Михайлович Павлов төрөөбүт күнүн көрсө, сылын аайы тохсунньу 31-тэн Кыайыы күнүгэр диэри 100 хонук буолбута ураты Бэлиэ суолталаах.

Иван Михайлович Павловы, уоттаах сэрии кыттыылааҕын, үтүөлээх учууталы, кырыктаах кыргыһыыга саллан-толлон турбукка Кыайыы кынаттаах дойдутугар эргиллэн кэлэн айгыраабыт хаһаайыстыбаны чөлүгэр түһэриигэ уонна Ийэ дойду көҥүлүн көмүскүүр уоттаах сэриигэ сырдык тыыннарын толук уурбут, сураҕа суох сүппүт тыһыынчанан биир дойдулаахтарын үйэтитиигэ үтүөлэрдээх Ытык киһибитин,  Чурапчыга, Саха сиригэр билбэт киһи бука аҕыйаҕа буолуо.

Иван Михайлович Павлов аатынан Чурапчы орто оскуолатыгар билигин 300-кэ үөрэнээччи үөрэнэр. Бүгүн улуус, өрөспүүбүлүкэ биир бөдөҥ үөрэҕин кыһата буола үүннэ. Орто оскуола буолбут 20 сылыгар 20 үөрэнээччи оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ. Иван Михайлович үбүлүөйдээх 100 сылыгар 5 выпускник кыһыл көмүс мэтээлинэн үөрэхтэрин бүтэрбиттэрэ.

Күн-бүгүн үөрэнээччи улахан аҥаара наар “4”, “5” сыанаҕа үөрэнэллэр.

Бу сыллар тухары Бүтүн Арассыыйатааҕы Ярославль, Санкт-Петербург, Москва куораттарга буолбут научнай-практическай кэмпириэнсийэлэргэ үөрэнээччилэр кыайыылаах уонна призер буолары ситиспиттэрэ. Урукку үөрэх дьылларыгар 11 кылаас үөрэнээччитэ Саша Сергеев Казань куоракка ыытыллыбыт Н.И. Лобачевскай аатынан Бүтүн Арассыыйатааҕы научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ “Патриотическое самосознание как способ успешной социализации”дакылаатынан кыттан, 1 миэстэ буолары ситиспитэ (салайааччыта  — П.А. Матвеева).

Бу сыллар усталарыгар Иван Михайлович үлэтин салгыыр, үйэтитиигэ дьоһун дьаһалынан үөрэнээччилэр,  учууталлар уонна төрөппүттэр өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай кэмпириэнсийэлэрэ – “Павлов ааҕыылара” буолла. Кэмпириэнсийэ сыл аайы  таһыма улаатан, кэҥээн иһэр. Ол курдук өрөспүүбүлүкэтээҕи  “Павлов ааҕыылара” куйаар ситимин да нөҥүө үрдүк таһымнаахтык ыытыллар. Ытык киһибит  төрөөбүтэ 100 үбүлүөйдээх сылыгар өрөспүүбүлүкэ 26 улууһуттан, 6 куоратыттан 286  дакылаатынан кыттыыны ылбыттааҕа.

Иван Михайлович оҕолору үөрэтиигэ патриотическай иитиигэ ордук болҕомтону уурара. Кини көҕүлээһининэн байыаннай-прикладной, ыспартыыбынай көрүҥнэргэ күрэхтэһиилэр, патриотическай иитиигэ туһаайыллыбыт көрүүлэр, куонкурустар үгэскэ кубулуйдулар.

Оскуола иһинэн “Память” байыаннай-патриотическай кулууп үлэлээбитэ хаһыс да сыла. Бу хайысханан оҕолор байыаннай дьыалаҕа үөрэнэр эрэ буолбакка, үйэтитиигэ аналлаах үгүс көрдүүр-чинчийэр үлэлэргэ кытталлар. Кулуубу физкултуура учуутала  А.А.Оконешников олус айымньылаахтык салайан үлэлэтэр. Улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар байыаннай, ыспартыыбынай күрэхтэр хас да төгүллээх кыайыылаахтара.  Сыллата оскуола хамаандата “Снежный барс”  күрэххэ бириистээх миэстэни ылар. Холобура урукку сылларга 11 кылаас үөрэнээччитэ Вова Дьячковскай, 10 кылаас үөрэнээччитэ Саша Семенова улуус сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ кыайыылаах буолбуттара. Саша Семенова автоматы ыһыыга-хомуйууга кыргыттар ортолоругар өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ бириэмэни көрдөрбүтэ.

Улуустааҕы кыһыҥҥы военизированнай эстафетаҕа “Память” кулууп иитиллээччилэрэ кыайыылаах буолбуттара.

Улууска патриотическай иитии хайысхатын түстүүр оскуола буоларынан, “Эдэр карбышевтар” юноармейскай түмсүүлэригэр киирэн, Өрөспүүбүлүкэҕэ, Арассыыйаҕа ыытыллар араас дьаһалларга кытталлар.

2019 сылга РФ оборонатын Министиэристибэтин көҕүлээһининэн, оҕолор бөлөхтөрө Москва уобалаһыгар үөрэнэр-эрчиллэр хомуурга сылдьыбыттара. Байыаннай  сулууспа күннээҕи олоҕун саллаат казарматыгар, уопсай эрэсиимҥэ олорон үөрэнэн, үгүһү биллилэр. Сэбиэскэй Сойуус Геройа, генерал-лейтенант Д.М. Карбышев аатынан научнай-чинчийэр үнүстүүт аныгы сэрии сэбилэниитин быыстапкаларын билисибиттэрэ, саҥа тиэхиньикэлэри көрбүттэрэ. Подольскай, Москва, Нахабино куораттарга сылдьыбыттара. Подольскай курсаннар ааттарын сүгэр гимназияҕа ыалдьыттаабыттара.

Иван Михайлович хаалларбыт накааһын толорон, биир дойдулаахтарбыт Новгородовскай уобалас босхолонорун иһин  Ытык Ильмеҥҥэ суорума суоламмыт, сырдык тыыннарын толук уурбут саха салааттарыгар төрөөбүт алаастарын  буорун илдьэн, кэриэстэбил дьаһалларга кыттан кэлбиттэрэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин Киин мусуойун уонна Старай Русса куораттан “Медведь” байыаннай-патриотичекай уопсастыбаны кытта бииргэ үлэлиир туһунан дуогабар түһэрсэн күн бүгүҥҥээҥи диэри үлэ тэтимнээхтик ыытыллар.

Оскуола үөрэнээччилэрэ успуорт бары көрүҥнэригэр өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа таһымыгар ситиһиилээхтик кытталлар. Урукку үөрэх дьылыгар 10 кылаас үөрэнээччитэ Майя Фомина (тириэньэр – Иванов А.Ф.) Арассыыйаҕа хотугу многоборьеҕа бастыыр иһин күрэхтэһиигэ маамыктаны быраҕыыга үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта, ону кытта маамыктаны быраҕыыга маастарга хандьыдаат нуорматын толорбута.

Ытыктыыр киһибит Иван Михайлович Павлов аатын үйэтитиигэ улуус дьаһалтата элбэх үлэни ыытар. Ол курдук Иван Михайлович олоҕун, үйэтитиигэ үлэлэрин кэпсиир «Иван Павлов. Воин. Учитель. Летописец» документальнай киинэ уһуллан таҕыста. Ити дьыл олунньу 16 күнүгэр оскуола иннигэр бүүс-пааматынньык туруоруллубута. Бу күн И.М. Павлов олоҕун, айар үлэтин түмэр, үйэтитэр альбом-рапорт уонна “100 хаартыска” быыстапката улуус нэһилиэктэринэн айаннаан, төрөөбүт Болгугур нэһилиэгиттэн саҕаламмыта.

Иван Михайлович Павлов 100 сааһын көрсө кини аатын сүгэр оскуола “100 лет – 100 дней до Дня Победы” тэрээһиннэр марафоннарыгар сөп түбэһиннэрэн, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах куонкурустары, күрэхтэри ыыппыттара: И.М. Павлов кинигэнэн үйэтиппит, Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбыт буойуннар тустарынан өйдөбүнньүк хаалларар сыаллаах “Чурапчы уолаттара – кыргыс хонуутугар” видеорепортаж,  алын сүһүөх кылаастар учууталларын тэрийиитинэн, «Үйэлэргэ өлбөөдүйбэт Кыайыы чаҕыл сулуһа” улуустааҕы кэтэхтэн уус-уран ааҕыы күрэҕэ, “Махтанабыт. Киэн туттабыт. Үйэтитэбит” куйаар ситимин нөҥүө викторина, “Святое поколение наследников Победы” уруһуй күрэҕэ, “Музей в чемодане” кыраайы үөрэтэр бырайыак күрэҕэ. Манна улуус, өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыттан үөрэнээччилэр, учууталлар, төрөппүттэр көхтөөхтүк кыттыбыттара.

Оскуолабыт иһинэн И.М. Павлов олоҕун, айар үлэтин билиигэ араас таһымнаах куонкурустар ыытыллаллар: “Курскай Тоҕой” алын кылаастарга уруһуй, байыаннай тиэхиньикэҕэ, сэрии сэптэригэр макет оҥоруу, Иван Михайлович олоҕун кэрчиктэринэн айар үлэ, “Сэрии буолбатын!” плакат, “Дети-герои ВОВ” буклет оҥоруу күрэхтэрэ ыытыллаллар.

2016 сыл Иван Михайлович сүбэтинэн улууспутугар мусуой сылынан, 2017 cыл Устуоруйа сылынан биллэриллэн, элбэх араас хабааннаах үлэлэр ыытыллыбыттара. Бу оскуолаҕа 2016 cылтан Иван Михайлович бэйэтин архыып докумуоннарын биэрэн, кини аатынан  монографическай мусуой тэриллибитэ. Мусуой үлэтин биир сүрүн соруга: Иван Михайлович муспут баай матырыйаалын үйэтитии, киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрии, түмүү, чинчийии буолар.

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Саха сириттэн 63 тыһ. күөгэйэр күннэригэр сылдьан бастыҥ үлэһит, эдэр эрчимнээх саха ыччаттара барбыттара. Кинилэри үйэтитиигэ Иван Михайлович үгүс сыратын ууран, баһаам элбэх архыып докумуоннарын бэрийэн, үгүс дьонтон ахтыылары хомуйан, чинчийэн, сэрии хонуутугар охтубут, сураҕа суох сүппүт биир дойдулаахтарбытын өлбөт үйэлээбитэ. Бу муспут баай матырыйаала: рукописьтара, архыып докумуоннара, ыспыраапкалара, кинигэлэрэ уонна да атыттар барыта “Албан аат” мусуойга хараллан сыталлар.

2020 сылтан Москва куоракка баар Аҕа дойду Улуу сэриитин Киин мусуойун кытта бииргэ үлэлиир туһунан дуогабар түһэрсэн,  ситимнээх үлэ ыытыллар. Ити сыл олунньу ыйыгар Судаарыстыбаннай Дума үөрэххэ уонна наукаҕа Кэмитиэтэ тэрийбит «Школьный музей в современном образовательном пространстве”  диэн Арассыыйа араас регионнарыттан бастыҥ үлэлээх мусуойдар  уопуттарын атастаһар,  киэҥ хабааннаах төгүрүк остуолугар кыттан, оскуола Иван Михайлович баай матырыйаалынан ыытыллар иитэр үлэтэ, мусуой үлэтэ-хамнаһа улахан биһирэбили ылбыта.

Киин мусуой сүбэтинэн улууспут оскуолаларын мусуойдарын биир ситимҥэ көдьүүстээх, таһаарыылаах үлэни олохтуур сыаллаах бырайыагы толкуйдаан оҥорбуттара.

Иван Михайлович иитээччи, учуутал үрдүк аатын чиэстээхтик  сүгэн, үгүс үлэһит, үтүө дьону иитэн-такайан таһаарбыта. Бүтүн Сахабыт сирин сайдыытын тутуһа, оҥорсо, айа-тута үлэлии-хамсыы сылдьар үөрээнээччилэрэ тапталлаах учууталларын Иван Михайловиһы истиҥ-иһирэх тылларынан ахта саныыллар…

Үтүөлээх, ытык киһибит, хорсун буойун, кыһамньылаах учуутал, Аҕа көлүөнэ хорсун быһыытын үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдэргэ, кинилэр сырдык тыыннарын үйэтитэн, ааттарын көмүс буукубанан суруйтаран, 40-тан тахса кэриэстэбил кинигэ ааптара Иван Павлов аатын сүгэр оскуолаҕа үөрэнэр-үлэлиир – улахан чиэс, үрдүк эппиэтинэс. Ытык киһибит кэриэһин толорон, ситиһиилээхтик үлэлиибит, үөрэнэбит.

 

Михаил Дьячковскай, Иван Павлов аатынан “Албан аат” мусуой салайааччыта

Сурукка талла уонна бэлэмнээтэ Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ. Хаартыска бэлэмнээччи тус архыыбыттан