Кини аатын билэрбит наада (Дьыллар уонна дьоннор)

Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас олохтонуон иннинэ, Дьокуускайтан чааһынай атыыһыттар ыраах Халыма оройуоннарыгар сүүһүнэн аттарга араас табаардары ыҥыырдаан тиийэн 4-5 төгүл ыарахан сыанаҕа атыылаанг байан-тайан кэлэллэрэ. Халыма күндү түүлээҕин Дьокуускайга тиэйэллэрэ. Итинник барыстаах сырыыга айан ырааҕын уонна эрэйин кэрэйбэккэ 260-тан тахса көстөөх сирдэргэ тиийэллэрэ. Онуоха атыыһыттан уонтан тахсалыы эр бэртэрин наймылаһан таһаҕасчыт оҥостон айанныыллара.

Оннук таһаҕасчыт дьоннортон биирдэстэрэ биһиги оройуоммут киһитэ Иван Кириллович Назаров диэн дьадаҥы киһи, аһыыр-таҥнар кыһалҕаттан, атыыһыт Баһылайга (Дьокуускай атыыһыта) таһаҕасчытынан кэпсэтэн, төрөөбүт-үөскээбит алааһыттан арахсан, ыраах Орто Халыма оройуонугар иккис Мээтис нэһилиэгэр тиийбитэ. Тойоно – атыыһыт Баһылай аттарбын ырыардыҥ диэн боруоктаан Иван Назаровка биир да харчыны биэрбэккэ эрэ үүрэн кэбиспитэ. Атыыһыт Баһылай илпит табаардарын олохтоох нэһилиэк баайдарыгар атыылаан элбэх үбү, түүлээҕи тиэйэн, байан-тайан Дьокуускайга төннүбүтэ. Оттон Иван Кириллович туох да үбэ-аһа суох хаалан баран, Тырылгин Василий диэн иҥсэлээх, куһаҕан майгылаах иккис Мээтис нэһилиэгин баайыгар хамначчытынан киирбитэ. Кини сайыҥҥы куйааска буспута, кыһыҥҥы тымныыга тоҥмута. От охсуутугар Иван Назаров икки илиилээҕи иннигэр түһэрбэтин, ааттаах мас ууһа буоларын туһунан сурах нэһилиэк үрдүнэн тэнийэ охсубута. Ону истэн нэһилиэк сис баайдара кинээс Слепцов (Чыҥыйык), Белоногов Василий, Иваны хайдах эмэ кэпсэтэн хамначчыт оҥосторго суудайбыттара. “Үрдүк хамнаһы, өлгөм харчыны” төлүөх буолан Белоногов баай кинини хамначчытынан ылбыта.

Сотору Улуу Өктөөп социалистическай өрөбөлүүссүйэтэ кыайбыта. Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас олохтоммута. Ол кэмҥэ Иван Назаров ыал буолбута. Кэргэн ылан, дьиэ туттан Киэҥ Айаан диэн сиргэ олохсуйбута. Онтон Сыбаатай диэн бөһүөлэккэ (билигин иккис Мээтис нэһилиэк киинэ) бэртээхэй ампаар дьиэни туттан олорбута. Бу дьиэ хойукка диэри үчүгэй туруктаах турбута. Онно Гуляев Алексей Иванович диэн киһи олорбута. Итини таһынан Сыбаатайтан сэттэ биэрэстэлээх Кэтириинэ күөл үрдүгэр үөһээ-аллараа өттө ампаар, ортотугар туруору истиэнэлээх, оччолорго олус сураҕырар, сууйуу муосталаах киэҥ-куоҥ ала балаҕаны туттан олорбута. Бу сир билигин Назаровка диэн ааттанар. Бу ала балаҕаҥҥа хойукка диэри отчуттар, булчуттар үгүстүк хоноллоро эбитэ үһү.

1922 сыл. Кырыыстаах, хаан тохтуулаах гражданскай сэрии долгуна Саха сиригэр сабардаабыта. Орто Халыма оройуонун киинигэр ол-бу өттүттэн күрүөйэх бандьыыттар этэрээттэрэ түмсэн иһэллэрэ иһиллибитэ. Соһумар куттал суоһаабытыгар Орто Халыма хомуньуустара, хомсомуоллара саа-саадах тутан эдэр Сэбиэскэй былаас көмүскэлигэр эрдээхтик туруммуттара. Хомуньуус Белолюбскай хамандыырдаах кыһыл этэрээтигэр Иван Назаров байыаһынан киирбитэ. Кини этэрээти кытта Абый оройуонугар баар бандьыыттары урусхаллаһа айанныыр буолбута. Онно бэйэтин курдук саа туппут табаарыстарыгар “сэрии уотугар умсубакка, тыыннаах эргийэн кэлэрим эбитэ буоллар, бу нэһилиэк баттыгастаах баайдарын кытта атах тэпсэн туран аахсыам, баттаабыттарын, атаҕастаабыттарын иэстэһиэм этэ” диэн ис кистэлэҥ санаатын эппиттээҕэ. Кыһыл сэрииһиттэр таммах хаан хаалыар, кырбас эт ордуор диэри өһүөннээх өстөөхтөрбүтүн өлөрүөхпүт-өһөрүөхпүт диэн андаҕайбыттара үһү… Үйэ саас тухары үөскээбит кылаассабай өс-саас Иван Назаровка күүһү-уоҕу укпута. Кыһыл этэрээт Халыматтан Абыйдыыр суол устун айаннаабыта…

Ити кэмҥэ олохтоох баайдар “бэйэбит дьоммут иһэллэр үһү” диэн өрө көбүөхтэһэ түспүттэрэ. Бэйэлэрин урдустарын ол-бу үрэхтэринэн ыыталаан, кыһыл этэрээттэрин барар суолларын манаппыттара, кэлэр суолларын кэтэппиттэрэ… Бандьыыттары бастыҥ көлөнөн, мааны аһынан хааччыйбыттара… Абыйга тиийэллэрэ үс көс хаалбытын кэннэ кыһыллар Хачымчыар диэн үрэххэ бандьыыттар тоһуурдарыгар түбэспиттэрэ. Бандьыыттар үөрдэрин Саха сирин хаанынан уһуннарбыт, тиһэҕэр Бүлүүттэн хотторон күрээбит хапытаан Канин хамаандалыыра. Кинилэр инники иһэр кыһыллар разведчиктарын ыппакка аһаран кэбиһэллэр, онтон кыһыллар сүрүн күүстэрэ үрэх мууһугар киирбитин кэннэ, сыыр үрдүгэр иирэ талах иһигэр иһийэн сытан соһуччу уот аспыттара. Бу хааннаах хапсыһыыга Иван Назаров иһигэр үстэ табыллыбыта. Оһоҕоһо субуллан түспүтүн доҕоро Орто Халыма оскуолатын учуутала П.Г. Слепцов көмөтүнэн төттөрү симэн баран, курдарынан, саал былааттарынан ыга баайбыттара. Кус быһый, ат бөҕө Иван Назаров өйүн сүтэрбэтэҕэ. 25 ботуруоннааҕынан бандьыыттары ытыалаабыта. Дьон хааныттан кытаран хаалбыт хаар устун 60-ча бандьыыттар саба сырсан киирэн ордубут уонна бааһырбыт кыһыл армеецтары билиэн ылбыттара, өлбүттэртэн таҥастарын саралаан ылан үллэстибиттэрэ. Билиэн ылбыт дьоннорун суолу ойоҕолуу тоҥуу хаарынан үүрбүттэрэ, сордоон-муҥнаан Абыйга аҕалбыттара. Олор истэригэр Иван Назаров эмиэ баара. Кыайан хаампат буолбут, бааһырбыт кыһыл байыастары моонньуларыттан быалаан аттарга состорбуттара. Абыйга аҕалан тоҥ ампаарга хаайбыттара уонна сарсыҥҥы күнтэн өлөртөөн барбыттара. Иван Назаров ытылла тахсан иһэн “Ити хааннаах Канины биир ботуруону ордорбутум буоллар, анныбар баттыырым хаалла” диэбитэ үһү. Бандьыыттар кинилэри ытыалаан баран өлүктэрин уматан кэбиспиттэр, күллэрин тыалга ыспыттар…

Ити курдук Сэбиэскэй былаас иһин эттэринэн-хааннарынан бэриммит эдэр сүрэхтэр, төлөннөөх түөстэр тэппэт буолбуттара. Ол күнтэн ыла 103 кыһын, 103 сайын буолан ааста. Иван Кириллович Назаров албан аата кини олорбут, охсуспут сиригэр – Орто Халымаҕа умнуллубат. Ол курдук иккис Мээтис нэһилиэгэр Назаровка диэн сайылык, Назаров тумуһаҕа уонна Назаров арыыта диэн өлгөм үүнүүлээх оттонор ходуһалар бааллар. Абый оройуонун киинигэр Дружинаҕа баар пааматынньыкка Н.К. Назаров аата эмиэ суруллан турар. Кини аата кэнэҕэс даҕаны ааттана туруохтаах. Үөрэҕэ да суох саха дьоно Сэбиэскэй былаас, биһиги бүгүҥҥү кэскиллээх олохпут иһин сырдык тыыннарын толук уурбуттарын билиҥҥи уонна кэлэр көлүөнэлэр кэриэстиэх тустаахпыт.

Иван Кириллович Назаров кылгас, ол гынан баран чаҕылхай олоҕун туһунан Орто Халыма оройуонун хаһыатыгар 1967 сыллаахха Дмитрий Михайлович Колесов ахтыыта бэчээттэммитэ. Кини итинэн биһиги биир дойдулаахпытын Орто Халыма үлэлээн иитиллээччилэригэр сырдаппыта. Биһиги оройуоммут үлэлээн иитиллээччилэрэ, биир дойдулаахпыт аатын эмиэ кэриэстиирбит наада. Баҕар Иван Назаров аймахтарыттан кинини үчүгэйдик билэр дьон баар буолуоххут, баҕар кини хаартыската баар буолуоҕа.

Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ