60-с сылларга тойукка киирбит Чурапчы Эбэ хотун тоҕус томтордоруттан биирдэстэригэр килэдиспит киэҥ түннүктэрдээх кырдьаҕас балыыһа аттыгар турар уһун субурҕа дьиэ киирдэххэ уу-чуумпу буолара. Арай дөрүҥ-дөрүҥ таас иһиттэр лыҥкыначчы ыллаан ылаллара. Уһун туруупкалартан ыраастаммыт уу сырдык таммахтара курдьугунуу тохтоннор, араас химическэй эттиктэри суурайаллара.
Бытыылкаларга кутулланнар, былыр-былыргыттан аан-ийэ дойдуну тилийэ көтөн ахсаана биллибэт алдьархайы үөскэтэр, ынырык ыарыылары утары туттуллар “өлбөт мэҥэ” уута, үтүө эмтэр буоланнар күлүмүрдүү оонньууллара, кэтит остуолларга кэчигирээн тураллара.
Оттон бу эмтэри оччотооҕуга оҥорооччулар тунал маҥан халааттаах эдэр исписэлиистэр – Аня Куличкина, Дуня Протодьяконова, Маша Дьячковская ис сүрэхтэриттэн кыһанан-мүһэнэн үлэлииллэрэ. Кинилэри хас биирдии оҥоруохтаах эмтэрин ырысыабын болҕойон ааҕаллара, суурадаһын тутулун бырыһыанын хат-хат лаппыйан суоттууллара. Дьэ ол кэнниттэн аналлаах мээрэйдиир, үллэрэр боруоҥкалар көмөлөрүнэн ырысыапка ыйыллыбыт эмтэри бэлэмнииллэрэ.
Итини көрбүт эрэ киһи барыта билигин “бу эмп үлэһиттэрин алҕас ааҕыыларыттан, ырысыапка ыйыллыбыт химическэй эттиктэр тутуллара халбаҥныан сөп” диэн саныа этэ. Оччотугар эмтэнээччи ыарыһахха этиллибэт иэдээн эҥэрдэһиэн да сөбө. Ол инниттэн, оччоттон-баччаҕа диэри биһиги маҥан халааттаах бастыҥ доҕотторбут, эпэрээссийэ оҥорооччутуттан эмп бэлэнээччитигэр тиийэ, күн бүгүнүгэр диэри үлэлэрэ олус уустук, наһаа мындыр уонна эппиэттээх. Ити кэмҥэ, билиҥҥи курдук аптекалар суох кэмнэригэр, эмп үлэһиттэрэ, киһини эмтээн үтүөрдээччилэр, иккистээн төрөтөөччүлэр буолаллара. Ону ааһан кинилэр дьоҥҥо-сэргэҕэ амарах сүрэхтээх ийэлэр, аҕалар, эдэр эрэллээх доҕоттор, кырдьаҕастар үтүө сүбэһиттэрэ этилэрэ. Кинилэр киһиэхэ, олох киэргэлин уонна сиэдэрэй сибэккитин, хара дьайдаах өлөр өлүүттэн быыһыыр иннигэр туох баар билиилэрин, сатабылларын биэрэллэрэ.
Ханнык баҕарар киһиэхэ саамай күндүтэ, баайа-дуола кини олоҕо буолар. Олох киһиэхэ биирдэ бэриллэр. Өлүүттэн өрүһүллүбүттэр, ыар ыарыыттан үтүөрбүттэр илэ “аанньал” буолбут ити дьоҥҥо барҕа махтал истиҥ тыллары этэллэрэ. Биһиги оройуоммут олохтоохторо өр сылларга эҥкилэ суох үлэлээбит Марчук, Ермолаев, Мохначевскай курдук эмп үтүөлээх үлэһиттэрин ааттарынан киэн тутталлар, уостарыттан түһэрбэккэ номох оҥостоллор. Бу аатырбыт эмчиттэр туйахтарын хатарыах, бэйэлэрин идэлэрин ис сүрэхтэриттэн иэйэн туран таптыыр үчүгэй үлэлээх эдэр исписэлиистэр биһиги оройуоммутугар аҕыйаҕа суох этилэрэ. Кинилэртэн биирдэстэрэ Клавдия Прокопьевна Лобанованы ааттыыбыт.
Өктөөп уоттаах күнэ ойбут биһиги төрөөбүт Ийэ дойдубут дьоллоох эдэр ыччатын курдук, Клава Лобанова олоҕо орто оскуола, производство, аналлаах үөрэххэ идэни баһылаан, үлэһит буолуу кэрдиистэринэн салаллыбыта. Кини оскуолаҕа үөрэнэ сылдьыаҕыттан эмчит үтүө идэтигэр уһуйтарбыта. Ол курдук үөрэнээччилэр санитарнай постарыгар, куруһуоктарыгар сылдьара. Анатомия уонна физиология, химия, биология предметтэр төрүттэрин хасыһан үөрэппитэ. Орто оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрэн баран, бэйэтин баҕа санаатын толорон, Дьокуускайдааҕы медицинскэй училищеҕа киирбитэ.
1962 сыллаахха училищетын ситиһиилээхтик бүтэрэн, комсомолка Клава Лобанова Чурапчы балыыһатыгар үлэлии тахсыбыта. Кинини оройуон аптекатыгар ассистенынан анаабыттара. Кини хара маҥнайгыттан бэйэтин үлэтигэр кыһамньылаах, көрсүө-сэмэй майгылаах, бастыҥ уопсастыбанньык буоларын көрдөрбүтэ. Үлэлээбитэ иккис сылыгар оройуоннааҕы балыыһа комсомольскай тэрилтэтин сэкирэтээринэн, райкомол бүрүөтүн чилиэнинэн талыллыбыта. Үчүгэй үлэлээх эдэр исписэлииһи Клава Лобанованы балыыһа салалтата уонна баартыйа тэрилтэтэ оройуоҥҥа суос-соҕотох эми бэлэмниир лаборатория – аптека сэбиэдиссэйигэр тиийэ өрө таһаарбыттара. Онтон ыла хас да сыл ааспыта. Комсомолка Клавдия Лобанова салайар аптеката биир бастыҥ үлэлээх тэрилтэҕэ кубулуйбута.
“Биһиги кэлэктииппит 15 чилиэннээх. Онтон үксэ анал үөрэхтээх эдэр исписэлиистэр. Былааммытын сыл ахсын, аһары толорбут. Ол курдук, ааспыт, 1968 сыллаахха розничнай эргиэммитин – 114, уоптабай эргиэммитин – 120 бырыһыан толорбуппут. Оттон быйыл, үбүлүөйдээх дьылга, нэһилиэнньэҕэ уонна оройуон балыыһатыгар 110 тыһыынча солкуобайдаах эми бэлэмнээммит былааммытын 130 бырыһыан толорор кыахтанныбыт”, — диэн сэбиэдиссэй 1969 сыллаахха иһитиннэриититтэн.
Дьэ ити курдук комсомолка Клавдия Лобанова бэйэтэ салайбыт кэлэктиибин үлэтин-хамнаһын туһунан киэн тутта кэпсээбит. Оттон Чурапчы бар дьоно “өлбөт мэҥэ уутун” бэлэмнээбит, оҥорбут бу кэлэктиипкэ күн бүгүнүгэр диэри махталларын биллэрэллэр, үтүө дьыалаларын умнубаттар. Бастыҥ үлэһити, үтүө табаарыһы Клавдия Лобанованы эмп үлэһиттэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи мунньаҕар Чурапчы оройуоннааҕы балыыһатын кэлэктиибэ биир санаанан дэлэгээтинэн талбыттара.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ