“Киһи олоҕо – баара-суоҕа икки тыл уонна суолтата эчи да элбэҕин! Киһи олоҕо… бу икки тылы иһиттин да бэйэн тус олоххун саныы түһэҕин. Олоххор тугу ситиспиккин, туораабыккын, сүтэрбиккин барытын саныыгын. Киһи олоҕо… ардыгар кылгас буолар бу орто дойдуга. Биһиги билбэппит, дьылҕабыт олохпут суолун аартыктарыгар тугу-тугу бэлэмнээбитин, хайдах түгэннэри анаабытын. Киһи олоҕо кыраттан да быстар, тостор, уларыйар. Ама ким билиэй Улуу Таҥара туох диэн дьүүллүүрүн? Ким таайбыт үһү сарсыҥҥы күҥҥэ туох алдьархайа күүтэрин? Атыттар этиэхтэрэ дьылҕатын суола оннук диэн… Бириэмэ тохтообоххо баран иһэр, ардыгар туора ааһар. Бу сылдьан киһи быһа хаһыытыы түһүөн баҕарар: «Бириэмэ күүтүүй, аһыныый, күүтэ түһүүй!». Аттыгар чуумпу эрэ иһиллэр… бу да буолуо бириэмэ эппиэтэ, хоруйа”, — диэн прапорщик Иннокений Варламов бүгүн үйэ аҥардаах үбүлүөйүн бэлиэтээри олорон ыраҥалыыр.
Чахчы да ол оннук, киһи олоҕо… элбэҕи көрдөрөр. Хараҥа да сырдык да буоллун, олох ону араарбат. Туох баарынан киһини бу сиргэ олорорго үөрэтэр. Баҕар муҥнаныан, сору-эрэйи көрүөн, хара дьайыыттан хараастыан, мунуоҥ, элбэхтэ да алҕаһыан. Эбэтэр толору дьоллонуон, дуоһуйа сынньаныан, сүрэҕин истиҥ иэйииннэн сылыйыа, олоҕун күлүмүрдүө, көнүө. Араас буолуо бу олоххор, онон эрдэттэн бэлэм буолуохха наада.
Кырачаан Кеша, Матрена Степановна уонна Иннкентий Иннокентьевич Варламовтар диэн биэс оҕолоох үлэһит, улахан дьиэ кэргэҥҥэ иккис оҕонон күн сирин көрбүтэ. Ойор-тэбэр оҕо сааһа оскуолаҕа киириэн иннинэ Дириҥ бөһүөлэгэр ааспыта. Оскуолатааҕы сылларыгар чуолаан Чурапчы орто оскуолатыгар, чэпчэки атлетиканан, сахалыы атах оонньууларыгар үлүһүйэн оройуоҥҥа уонна өрөспүүбүлүкэҕэ хас даҕаны бириистээх миэстэлэри ылбыта. Атаҕар кытыгырас уолу таба көрөн, оччотооҕу тириэньэрэ Виктор Семенович Дьяконов элбэххэ үөрэппитэ, үгүстүк сүбэлиирэ-амалыыра. Ол эрэн Кеша оскуолатын 9-с кылааһынан түмүктээн, киэһээҥҥи о.э. үһүс сүһүөх кылааһынан 1994 сыллаахха бүтэрбитэ. Оскуола кэнниттэн киинэҕэ курдук, бэс ыйын саҕаланыыта аармыйаҕа сулууспалыы барбыта. Билиҥҥитэ “Бырааба томторугар” аармыйаҕа барааччылары барыларын түмэннэр атаарбыттара онно кинини кытары Мирон Игнатьев, Александр Саввин, Эдуард Матвеев билигин биһиги кэккэбитигэр суох Геннадий Местников, Петр Абрамов о.д.а. бааллара. Тоҕо эрэ ити сыл кинилэри, тугу эрэ билбит курдук духобуой оркестр доҕуһуолунан атаарбыттарын уолаттар билиҥҥээҥи диэри муодарҕыы саныыллар.
Маҥнай кинини Чита уобалаһын Антипиха бөһүөлэгэр турар 12353 нүөмэрдээх байыаннай чааска аҕыйах күннээх үөрэххэ ыыппыттара итиэннэ итиннэ кини аан бастакытын байыаннай бирисээгэтин эппитэ. Онтон от ыйын 4 күнүгэр 30742 диэн артиллерия байыаннай дивизиятыгар утаарыллар онно топограф-оператор дуоһунаһыгар сулууспалыыр. Итинтэн салгыы 1995 сыл кулун тутар 13 күнүгэр 89584 нүөмэрдээх Бурятия өрөспүүбүлүкэтин Гусиноозерск куоратыгар турар байыаннай чааһыгар тиийэн эмиэ анал үөрэҕи ааһар. Кулун тутар 28 күнүгэр Сибиирдээҕи байыаннай уокурук 21005 нүөмэрдээх байыаннай чаас 74-с туспа мотострелковай биригээдэтигэр түбэһиннэрэллэр. Манна кинилэр биир үгүс куота сылдьар боевиктар формированиеларын эккирэтиигэ сылдьыбыттара. Сотору буолаат, чуолаан муус устар 11 күнүгэр биригээдэлэрин ыһаллар уонна ыам ыйын 1 күнүгэр 74822 нүөмэрдээх Хотугулуу Кавказтааҕы байыаннай уокурукка Грознай куоракка быраҕаллар. Ити бириэмэ иһигэр элбэх сорудахха сылдьар
Онтон 1996 сыл тохсунньу 13 күнүгэр аармыйаттан демобилизацияланар. Дойдутугар кэллэ кэлээт түөрт ыйдаах оччотооҕуга Одьулуун СПТУ-гар суоппар үөрэҕэр киирэр. Ол кэнниттэн байыаннай буолар баҕаттан итиэннэ төрөппүттэрин алгыстарын ылынан оборуона министиэристибэтин кытары хантыраак түһэрсэн, ыам ыйыгар Чита куоракка 338 нүөмэрдээх байыаннай чааска прапорщиктар оскуолаларыгар үөрэнэ айанныыр. Чурапчы сытыы-хотуу уолугар сыл аҥара мэник тыал курдук биллибэккэ элэстэммитэ. 1997 сыл ыам ыйын 16 күнүгэр үөрэҕин бүтэрбит прапорщигы Иркутскай куоракка ыыталлар, сыл аҥарын курдук стажировкатын этэҥҥэ ааһар. 1998 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр ахтылҕаннаах Сахатын сиригэр эппиэттээх толорооччу диэн дуоһунастаах кэлэн ыһыллыы-тоҕуллуу кэмиттэн саҕалаан Таатта уонна Чурапчы улуустарын байыаннай комиссариатын систиэмэтигэр 23 сыл, ол устатын тухары уопсайа 6 байыаннай хамыһаары кытары үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.
“Сулууспам кэмигэр, олох бүтэрим саҕана, хайаттан киирэн бараммын Саабын Саасканы көрсүбүтүм. Онтон ол бастакы чааһым, 74-с биригээдэм Гудермест таһыгар, Ильинка станциятыгар баар этэ. Армия иннинэ өссө, эрдэ кылгас кэмҥэ Дьокуускай куоракка художественнай училищеҕа үөрэнэн сылдьаммын, ити кэмҥэ медицинскэй кэллиэскэ үөрэнэр Альбина диэн кыыһы кытары билсиспитим. Онтон аармыйа кэнниттэн 1998 сыллаахха холбоспуппут, үс оҕолоохпут. Дьонум барахсаттар сулууспам кэмигэр айманар бөҕө буоллахтара, кэлбитим кэнниттэн үөрүү-көтүү бөҕөтө буолаахтаабыттара”, — диэн Иннокентий Иннокентьевич ахтар. “Бойобуой сорудах кэмигэр Гудермеска биир уолбут миинэҕэ түбэһэн хаалбыта, онно тиийэн хостоотохпут дии дьоннорбутун, төрдүөн бүтүннүү противотанковайга түбэһэннэр умайан хаалаахтаабыт этилэрэ… ол саамай өйбөр хатанан хаалбыт. Бастаан тиийбит чааспар, Сибиир уолаттара этилэрэ”, — диэн бойобуой дьайыы бэтэрээнэ курутуйан олорон саныыр.
“Тулаҕын көрүн, үөрүү-көтүү эйигин бу сиргэ тулалыыр. «Көстүбэт дии» диэн этиэҥ, ол аата бэйэҥ хараҕыҥ мөлтөх эбэтэр үтүөнү көрүөххүн баҕарбаккын. Барыта суолталаах, барыта күндү уонна кэрэ бу орто дойдуга. Ону булан өйдөөн көрүөххэ эрэ наада. Көрдөө бэйэҕэр сырдыгы уонна ол сырдыгынан суолгун сырдат. Оччотугар дьол тосхойуо, үөрүү-көтүү аргыстаах буолуоҥ. Бэйэҕэр ис санааҕар сытар кистэлэҥ, туох-баар эппиэккин ис санааҕыттан буларга кыһан. Сыалгын-соруккун таай, дьоллоохтук олоруоҥ!” — диэн Иннокентий Варламов кэс тылынан түмүктүүбүн.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ, Чурапчы улууһун бойобуой дьайыы бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, гвардия сержана. Хаартыска ааптар тус архыыбыттан