Улуу Кыайыы 78, 79 сылларын өрө көтөҕүүлээхтик бэлиэтээбиппит, сир-сир аайы араас дьаһаллар, көрсүһүүлэр ыытыллан ааспыттара. “Бүгүҥҥү күннээххэ Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баара–суоҕа сэрии быһаччы кыттыылааҕа 10-тан тахса эрэ киһи тыыннаах, ону таһынан, тыыл бэтэрээнэ 2000-тан тахса киһи. Биллэрин курдук бары да элбэх саастаах дьон буолар буоллахтара. Аны кэлэр сылга Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтэхпит. Онно хас бэтэрээн тиийээхтиир”, — диэн Чурапчы улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, СӨ үс төгүл норуот дьокутаата, дойду дьиҥнээх патриота Альбина Иннокентьевна кэпсиир.
“Мин өссө икки сыллааҕыта биир дойдулаахтарбар, Чурапчыларбар, анаан биир боппуруоһу көтөҕөн турардаахпын. Ол — биһиги биир дойдулаахпыт, саха дьоно бары киэн туттар биллиилээх пулеметчик-артиллерист, сэрии уотугар 1314 күн сылдьыбыт, кыргыспыт Протодьяконов Гавриил Дмитриевич туһунан этэ. Мин оскуолаҕа үөрэнэ сылдьыахпыттан, Кыайыы күнүн Сэбиэскэй норуот бастаан 20 сылын бэлитээһиниттэн кини аата дорҕоонноохтук ааттанан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын ыларга докумуон түһэриитэ буолбута да, бу 50-тан тахса сыл устата кыаллыбата. Аны кэлэн кыайыахпыт, ситиһиэхпит диир ыарахаттардаах буолуо.
Кыайыы 55 сылын көрсө сахалартан үс киһиэхэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата иҥэрилиннэ диэн Укаас туппуппут. Ол аатырбыт И.Н. Кульбертинов, В.Н. Захаров уонна биһиги киһибит Г.Д. Протодьяконов этилэрэ. Укаастар СССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ Сажи Умалатова илии баттааһыннаах этилэр. Маннык тэрилтэ аны суох диэн дьаһалта (оччотооҕуга баһылык И.Ф. Михальчук)болҕомтоҕо ылар кыаҕа суоҕа. Мин оччолорго куорат баһылыгын солбуйааччытынан үлэлии олорорум. Онон ылсаммын дьоннорун, аймахтарын ЛОРП-а дьиэтигэр ыҥыртаан, ол Ураахтары туттартаабытым. Итиэннэ тутатына “Кыайыы” болуоссатыгар Дьоруойдар истиэндэлэригэр бу үс киһиэхэ Дьоруойдар гиэннэрин курдук ааттара-суоллара суруллубут, муннугар Дьоруой сулустаах билииккэ оҥотторорго үбүн-аһын кэпсэтэн бэйэм управлением нөҥүө төлүү охсон, Кыайыы күнүн көрсө ыйаттаран кэбиспиппит.
Барыта улахан үөрүүнэн табыллан, оҥоһуллан испитэ. Бу буолар норуот билиниитэ!
Кыайыы 70 сылын көрсө “Кыайыы” болуосатыгар улахан өрөмүөн оҥороллоругар айдаан таһаара сатаабыттара, “бу үс киһи Дьоруой буолбатахтар, онон билииккэлэрин ылыахха наада” диэн сорох дьон өттүттэн туруорсуу, санааны күөттүү сатаабыттара. Болуосакка үлэни Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх скульптора М.М. Павлов салайан ыыппыта. Ону көрсөн хайдах хаалларар туһунан кэпсэппиппитигэр, бэйэтэ да адьас устар санаата суоҕун, арай сулустарын эрэ кыһыйталыам диэбитэ. Ол оннук бу билиҥҥээҥи диэри оннуларыгар тураллар, дьон-сэргэ сүгүрүйэн ааһар. Онуоха биһиги киһибит сулуһун ким эрэ саҥаттан кырааскалаан күлүмүрдүү турар.
Ол гынан баран ити кыра. Биһиги бары ылсан, көмөлөһөн аны Кыайыы Пааркатыгар аатырбыт артиллериспытыгар Протодьяконов Гавриил Дмитриевичкэ пааматынньыкта туруортарыаҕын диэн ыҥырыым оннуттан хамсаабытыттан сүрдээҕин үөрэн олоробун. Аан дойду дьоно барыта сүгүрүйэр Мамаев Кургаҥҥа “Сталинградтааҕы кыргыһыы” панораматыгар кинини — Саха сэрииһитин киллэрэн үйэтитэн туруораллар, дьоҥҥо барытыгар кини хорсунун кэпсииллэр. Сэриилэспит доҕоро — сиритэ-хайыта ытыллыбыт бөлүмүөтэ Сэбилэниилээх күүстэр Киин мусуойдарыгар Москубаҕа көрдөрүүгэ турар. Арай манна бэйэбит куораппытыгар туох да суох. Саха бөлүмүөччүгүн ааттаан туран, Сталинград иһин кыргыһыыга кыайыыны аҕалсыбыт, кини хорсун уонна мындыр сэрииһит буоларын сыаналаан, Сэбиэскэй Сойуус маршала В.И. Чуйков бэйэтин кинигэлэригэр, ахтыыларыгар киллэрэн турар. Маннык маршал улахан сыанабылыгар тиксибит саллаат бэрт аҕыйах буолуо ээ.
Билигин “Кыайыы Пааркатыгар” дьон –сэргэ оҕолорун илдьэ бэркэ таптаан сылдьар буоллулар. Онно аатырбыт снайпер Кульбертиновка бэртээхэй пааматынньык онорон туруорбуттарыгар бары хаартыска түһэллэр, кимин-тугун оҕолоругар кэпсииллэр. Ити пааматынньык туруоруутун эмиэ норуот бэйэтэ саҕалаабыта, начаас бэйэлээх балтараа мөлүйүөн хомуллубута. Ким төһөнү биэрэринэн хамсааһын саҕаламмытын кэлин өрөспүүбүлүкэ өйөөн 10 мөлүйүөнү биэрэн боруонсаҕа кутуллан кэлэн турарыттан киһи киэн эрэ туттар.
Онон норуот Дьоруойдарыгар бэйэтэ кылаатын киллэриэ, өрөспүүбүлүкэ дьоно барыта кыттыһыа, тэрийиэххэ эрэ наада. Оччоҕо Протодьяконов Гавриил Дмитриевич аата өссө да үйэлэргэ салгыы ааттана туруо!
Бу үлэ уталыппакка саҕаланна, Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө Дьокуускай куоракка “Кыайыы Пааркатыгар” өссө биир норуоппут Дьоруойугар пааматынньык баар буолуо этэ.
Ону биһиги, биир дойдулаахтара, чурапчылар кытаатыаҕыҥ, норуоту түмүөҕүн!
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ