Биир бэрт муударай кырдьаҕас миэхэ этэн турар: “Саха сиригэр кэрэ, ытык сирдэр элбэхтэр, ол эрэн Киһилээҕи, Тополинайы, Тэйэр Хайаны уонна Бахсыга баар Ытык томтордору киһи хайаан да көрдөҕүнэ эрэ орто дойду кэрэтин, дьиктитин дириҥник өйдүөҕэ” – диэн. Манна эбии мин Ньурба улууһугар Ксенофонт Дмитриевич Уткин аатынан “Норуоттар доҕордоһууларын” түмэлигэр киһи хайаан да сылдьыан наада диэн эбиэхпин баҕарабын. Ол түмэли илэ көрбөтөх киһи бу орто дойду аныгы кэмин, сайдыы ханна тиийбитин билэрэ уустуктардаах.
Түмэл бэйэтэ научнай эйгэни үөскэтэр анала олус сүдү. Ньурба түмэлэ кырачаан дьонтон саҕалаан, аҕа саастаахтарга тиийэ бэрт хомоҕойдук хоһуйан, аныгылыы ньымалары толору туһанан оннук эйгэни дьоһуннук тэрийэр. Бастатан туран, “Ньурбачаан алгыһа” инсталляция киһи тириитин сааһынан киирэн түҥ былыргы номохтору илэ тилиннэрэр, аныгы киһиэхэ кэс тыл буолан олоҕу таптыырга, дойдуну ытыктыырга сырдык санааны саҕар. Киһи ол саалаҕа көрөр саха хантан хааннааҕын, кимтэн кииннээҕин. Үс курыкааннар, гуннар империялара, түүр омук каганата ахтыллан ааһар стендэлэрэ саха омук хантан силистээҕин сэгэтэр. Дыгын кэмин сырдатар стендэ иннигэр норуот суруйааччыта, биир дойдулаахпыт Василий Яковлев – Далан “Тулаайах оҕо” сэһэнин саныы түһэҕин.
Салгыы атын саалаларга киирдэх аайы ураты эйгэ тэриллибит. Проектордар дьүһүннэри дьүөрэлээн, хаартыскалары хамсатан түмэл сэдэх малларын дьикти тыынныыллар, кэпсиир сэһэннэрин сэргэхситэллэр, байытан, киэргэтэн биэрэллэр. Аныгы интерактивнай остуоллар, экраннар, смарт тэлэбиисэрдэр бииртэн биир солуну, бииртэн биир сэдэҕи ырылыччы арыйан көрдөрөн иһэллэр. Сорох түмэл муннуктарыгар тиийдэххэ, сүүс сыл анараа өттүгэр баар курдук сананаҕын, эбэтэр олох да остуоруйа дойдутугар сылдьар курдук буолан ылар. Халлаантан музыка, кыыл-сүөл саҥата, араатар дорҕоонноох тыла соһуччу тыаһаан кэлэр.
Түмэл экспозициялара олус табыгастаахтык, киһи сылайбакка сыныйан көрөр гына тэриллэн турбуттар. Гражданскай уонна Аҕа дойду улуу сэриилэрин тиэмэтэ тиийимтиэтик арыллыбыттар. Ньурба куоратын көмүскээһин VR — ачыкы нөҥүө көрдөрүллүбүтэ киһини сөхтөрөр. Сайдыы олус да инники хардыылаабытын киһи сөҕөр, цифровой технология түмэл экспозицияларын дьиҥнээхтии тилиннэрэр, кэпсиир, сырдатар кыаҕын толору тэрийэр эбит. Ону таһынан искусственнай интеллект көмөтүнэн, нейросеть дьиктилээх ньыматынан балачча туһаммыттара киһини интэриэһиргэтэр.
Ньурба түмэлин киэн туттуута — хаһыыттан булуллубут “Кыһыл көмүс плащь”. Бу араҥас өҥнөөх кытай дуу, монгол дуу солко халаата буолар. Бу көмүүгэ түөрт ат тэҥинэн сытар эбит. Киһитэ улахан баай буолара таҥаһыттан, малыттан биллэр. Дьиктилээх экспонат туһунан түмэлгэ тиийдэххитинэ эрэ толору билсиэххит, дьиктиргиэххит, былыргы үйэлэр таабырыннарын таайарга дьулуһуоххут.
Чурапчытааҕы Андрей Саввин аатынан история уонна этнография түмэлиттэн бэс ыйын саҥатыгар мин уонна методист Василена Мохначевская, экспозиционер Илья Лазарев тиийэ сырыттыбыт. Бастатан туран, сыалбыт диэн уһулуччулаах түмэли көрөн холобур ыларга, аныгы техникэни хайдах туһаналларын билэргэ этэ. Иккиһинэн, К.Д.Уткин аатынан Ньурбатааҕы “Норуоттар доҕордоһууларын” түмэлэ тэриллибитэ 50 сылын бэлиэтиир дьаһалларга эҕэрдэлээх, илии тутуурдаах тиийэн кытынныбыт. Үсүһүнэн, “Мин түмэлим” диэн Бүлүү бөлөх улуустар уонна өрөспүүбүлүкэ түмэллэрин кыттыылаах биеннале күрэҕэр кыттан холонон көрдүбүт. Биһиги, Горнайтан, Бүлүүттэн,Үөһээ Бүлүүттэн, Өлүөхүмэттэн, Ньурбаттан, Дьокуускай куораттан уон үс хамаанда баарыттан иккис буолары ситиһэн олус үөрэн кэллибит. Андрей Саввин 1938 сыллаахха Бүлүүтээҕи экспедициятыгар Ньурбаҕа эмиэ таарыйан ааспыта. Онон кини чинчийэн хаалларбыт биир сүдү үлэтигэр олоҕуран, биеннале быыстапкаҕа туой иһит искусствотын арыйан кэпсиир гына тэринэн тиийбиппит ситиһиилээх буолла. Бүлүү бөлөх түмэллэрэ А.А.Саввин туһунан олус үчүгэйдик билэллэр, үлэлэрин сэҥээрэллэр, кини хаалларбыт үлэлэригэр сүгүрүйэн, онтон тирэнэн үлэлииллэрин киэн тутта иһиттибит. Андрей Андреевич тэлбит суола биһиэхэ сымнаҕас буолла, хайдах эрэ барыта табыллан иһэр этэ. Онон “убайбыт” бэйэтэ сирдээн илдьэ сырытта диэхпитин сөп. Төттөрү айанныырбытыгар Хаҥалас нэһилиэгэр Сата уустарын түмэлигэр сырыттыбыт, дьоһун киһи Варвара Петрова олоҕун кэпсиир эспозицияны көрдүбүт, салгыы Үөдэй нэһилиэгэр сылдьан нэһилиэк түмэлин кытта билистибит. Нэһилиэк баһылыга, түмэл тэриллиитин көҕүлээччи Мария Николаева диэн бэрт дьоһун киһини кытта билистибит, истиҥ кэпсээнээх, минньигэс астаах остуолугар ыалдьыттаатыбыт. Бүлүү куоратыгар, төһө да киэһэ хойут тиийдэрбит, П.Х.Староватов аатынан түмэлгэ сылдьан кэллибит. Коллегабыт дириэктэр Татьяна Афанасьева бэйэтинэн экскурция оҥорон улаханнык астынныбыт, сөхтүбүт-махтайдыбыт. Өр сылларга үлэлээбит түмэл салайааччыта олус элбэх сүбэлэри, такайыылары биэрэн билиибит хаҥаата, харахпыт кэҥээтэ. Онон Бүлүүтээҕи коллегаларбытыгар улахан махтал.
Миниистирбит Афанасий Ноев сотрутааҕыта Чурапчыга кэлэ сылдьан хайаан да Ньурбаҕа бара сылдьыҥ диэн сорудахтаабыта. Хата улууспут баһылыга Степан Саргыдаев массыына биэрбэтэҕэ буоллар, бу айан биһиэхэ кыаллыа суох эбит. Ыраах айантан сылайбакка, үлэҕэ дьулуурбут үрдээн, айыахха — тутуохха баҕабыт улаатан кэлбиппитигэр улууспут дьаһалтатыгар махтанабыт. Култуура салаатын салайааччыта Петр Гуляевка кэс тыл этэн, тэрийэн ыыпытыгар эмиэ туспа махтанабыт. Суоппарбытыгар Дмитрий Дьячковскайга улаханнык махтанабыт, бэрт үчүгэйдик илдьэ сырытта, бииргэ түмэллэри көрөн хата хараҕа кэҥээтэҕэ.
К.Д.Уткин аатынан Ньурбатааҕы “Норуоттар доҕордоһууларын” түмэлин дириэктэригэр Анна Тумановаҕа ыҥырыытын иһин, ыалдьыттаппытыгар, дьоһуннук көрсүбүтүгэр, Ньурба түмэлин бары үлэһиттэрэ биһигини олус үчүгэйдик көрсөн, түмэллэрин кэпсээн, көрдөрөн истиҥник сыһыаннаспыттарыгар улаханнык махтанабыт. Научнай сотрудник Борис уонна кини быраата Виктор Борисовтарга дьоһун кэпсээннэрин иһин туспа махтал тылларын аныыбыт. Аны кинилэр төрөппүт аҕалара оруобуна А.С.Пушкин төрөөбүт күнүгэр – бэс ыйын 6 күнүгэр Ньурбатааҕы драматическай тыйаатырга соҕотоҕун Евгений Онегины ааҕан сөхтөрдө. Дьон талааннаах да буолар эбит. Борис Иванович Борисов Саха өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа А.С.Пушкин 225 сыллаах үбүлүөйүгэр моноспектакль бэлэмнээбит.
Дьэ, итинник бэрт сэргэх сонуннаах ыстатыйабын түмүктүүбүн. Орто дойдуга төрөөн баран Ньурба түмэлин көрбөтөх киһи тугу да көрбөтөх киһиэхэ тэҥнээх. Хайаан да быыс булан, күннээҕи түбүктэртэн төбөнү өрө көтөҕөн Ньурба аныгылыы дьикти экспозицияаах түмэлин тиийэн көрүҥ, сэргээҥ!
Афанасий Захаров