2016 сыллаахха Чурапчы нэһилиэгин “Спортивнай” ТОС олохтоохторун көҕүлээһинэн дьону-сэргэни түмэр балаҕан тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Ол кэмтэн ылата, “Саһарҕа” балаҕан хас биирдии киһи санаатын сааһылыыр, истиҥ кэпсэтииһилэр тахсар ньээкэ уйаларынан буолан күн-бүгүн таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы турар.
Бүгүн о.э. алтынньы 26 күнүгэр, балаҕан көмүлүөк оһоҕун саҥаттан чөлүгэр түһэрэн, бастакы оттуллар үөрүүлээх дьаһалын Мария Львова салайааччылаах, Николанна Бушуева-Арчылаана Чараҥ настаабынньыктаах “Саха тускута” түмсүү иилээн-саҕалаан ыыттылар.
Түмсүү сүрүн үлэтин туһунан Арчылаана Чараҥ бу курдук билиһиннэрэр: “Түмсүүбүт 2020 сыллаахха тэриллибитэ, сүрүннээн уонча киһи сылдьар. Маҥнай саҕалааччылар быһыытынан сылдьыбыт эбит буоллахпытына, кэлин туспа бырайыактардаах буоламмыт бэйэбит үлэлээн-хамсаан эрэбит. Холобура бэйэм, киһи ис туруга бигэ буолуутугар үлэлэһэбин, “Киһи буол” диэн ааптарыскай бырайыактаахпын, биирдиилээн эмиэ ылсыһабын. Маны таһынан биһиги улууспутугар эрэ буолбакка Таатталары, Мэҥэ Хаҥаластары, Дьокуускай куораты кытары ыкса ситимнээхтик үлэлиибит. Сүрүн биир бырайыакпытынан “Билиибин бар дьоҥҥо аныыбын” диэн буолар. Түмсүүбүт үгэскэ кубулуйбут тэрээһиннэринэн ыам ыйыгар эбэни аһатыы, кыстыкка киириигэ эмиэ сиэр-туом толоруута баар. Кини үс куттаах дииллэр: Буор кут, Салгын кут уонна Ийэ кут. Ону биһиги үксүгэр буор уонна салгын куппутунан эрэ сылдьар эбиппит. Ийэ куппутун – “баҕарабын” диирбитин “ээ, чэ, бээ кэнники” диэн ууран кэбиһэр эбиппит ол иһин тоҥон хаалар эбиппит. Онон бигэ туруктаах буолууга ийэ куту кытары үлэлээһин буолар. Биһиги бэйэбитин көстүбэт фронт үлэһиттэрэбит дэнэбит, биһиэнэ илиигэр тутан-хабан көрөр, матырыйаалынай көстүбэт эрээри — биһиги түмсүүбүтүгэр сылдьан баран, олоҕу көрүүлэрэ уларыйан үтүө өттүнэн барыылара эмиэ бааллар. Манна сытар биһиги үлэбит түмүгэ.Үлэлээбиппит тухары дьоҥҥо наһаа наадалаах уонна туһалаах эбит диэн санааҕа кэллибит, инньэ гынан инникитин кэҥииргэ, хаҥыырга бэлэммит. Түмсэр сирбит балаҕаммыт буолар, онтон оһохпут тутуллан, саҥардыллан аартык арыллыыта, суол кэҥээһинэ диэн көрөбүт. Саха киһитэ барахсан итии чэйи иһэ-иһэ кэпсэттэҕинэ астынар, дуоһуйар онон биһиги түмсүүбүтүгэр эдэриттэн-эмэниттэн тутулуга суох ким баҕарар, хаһан баҕарар кэлэ сылдьыан сөп. Биһиги кэпсэтиибитигэр хаһан даҕаны күрэхтэһии суох, атааннаһыы суох, ол оннугар бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн биэрэбит, билиибитин дьоҥҥо тарҕатыы буолар”.
Тэрээһин алгыс сиэриттэн-туомуттан, арчылааһынтан саҕаланна, манна Мария Божедонова-Сэгэлдьийэ бэйэтин тула дьону түмэн алҕаата, аал уоту аһатан барыта этэҥҥэ буоларын туһугар айах тутта.
Көмүлүөк оһоҕу чөлүгэр түһэрбит киһинэн, “Чэбдик” чөл олоҕу тарҕатар клуб биир көхтөөх чилиэнэ, велопробег кыттыылааҕа Таппааһай уола Мындыр Куйаар буолар, кини санаатын маннык үллэһиннэ: “Бу оһох эрдэтээҥҥи үөлэһэ кыараҕас баҕайы буолан, төһө да кыратык отуннахтарына буруолаан тахсар этэ. Ону ол түгэҕэр диэри көтүрэн бараммын саҥаттан тутан таһаардым, онон бу көрөргүт курдук төһө даҕаны инчэҕэй маһы уматтарбыт буруолаан тахсыбыта. Онтон ити алгыс кэмигэр тоҕо бу эр дьон уҥа онтон хаҥас өттүгэр дьахталлар тураллар диир эбит буоллахха, кыргыттар буоллаҕына хара өҥнөр, уолаттар буоллаҕына сырдык өҥнөр онон алгыс этиитэ хаһан баҕарар сүрдээх күүстээх буолар. Онтон уот диэн проводник, почтальон курдук. Саха тылын тэтимэ олус күүстээх, онон вибрацията үөһэ сырдык күүстэргэ тиийэ барар, атын омуктар тылларыттан күүһэ итиниэхэ сытар. Онно эһиги кыттыстаххытына төбөҕүт оройунан энергия тахсар, онно сырдык уонна хараҥа энергия холбоһоннор ситии курдук тахсан алгыска энергия атастаһыыта буолар. Сылгы сиэлин уокка кээстэххэ кэҥсик сыт тахсар онуоха үөһээҥҥилэр тутатына ол сыты ыланнар уонна бу диэки хайыһан “дьоммут тугу кэпсиир-ипсиир буолаллар эбитий” диэннэр иһиллииллэр. Онон уоппут почтальон оруолун толорон бу санаабытын күн сардаҥатын нөҥүө үөһэлэргэ тиийэр онтон күн сардаҥатын нөҥүө төттөрү сиргэ түһэр. Ол иһин күнүҥ эмиэ уот буоллаҕа, мантыбыт эмиэ уот онон иккиэн ситимнээхтэр”.
Инньэ диэн туран, түмсүү салайааччыта Мария Львова, Чурапчы нэһилиэгин дьаһалтатын аатыттан, Мындыр Куйаар мэлдьи бэйэтин баҕа өттүнэн кэлэн балаҕан олоҕор-дьаһаҕар көхтөөхтүк кыттарын иһин “Олук” маҕаһыынтан 15000 солк.сууммалаах сэртэпикээти бэлэх уунна.
“Саха тускута” түмсүү истиҥ кэпсэтиитигэр Сардаана, Мындыр Куйаар, Арчылаана Чараҥ, Анна Давыдовна, Анна Калачева, Николай уонна Анна Поповтар дьиэ кэргэттэрэ, Мария Павловна, Сэгэлдьийэ кыттыыны ыла хааллылар.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ