Афанасий Андреевич Саввин (Чочоолоп уола) Чурапчыга аан бастаан көскө каракозовецтар Шаганов В.Н., Загибалов М.Н., Тютчев Н.С., кэлбиттэрин суруйбута баар.
Мантан аллара кинилэр тустарынан Андрей Андреевич Саввин (Өндөрүүскэ) архыып пуондуттан билиһиннэрэбит.
Шаганов Вячеслав Николаевич
Мэгэдьэк оройуонун (Сунтаар) Кугда нэһилиэгин олохтооҕо 79 саастаах Александрова Н.Н., 1938 сыллаахха маннык суруйбут (тылбаастаан биэрэбин):
“Шаганов мин аҕабар, оччолорго Сунтаар улууһун Хоро нэһилиэгин ыстаарыстата А.О. Поповка олорбута. Ол саҕана 8-9 саастааҕым. Икки хоспутун ылбыта уонна үс-түөрт сыл устата дьиэтээҕи учууталым буолбута. Бастаан биһиэхэ дьиэ үлэһитинэн сылдьыбыт Татьяна (Оҥооччуйа) диэн саха кыыһыныын олорбута.
Оттор маһын, аһылыгын нэһилиэк хааччыйара. Иэс. Хортуоппуйу, оҕуруот астарын, сибэккилэри үүннэрэрэ. Бултаабат, ыалларга сылдьыбат этэ. Ааҕара уонна айылҕаҕа хааман тахсара. Киниэхэ миигин кытта тастыҥ быраатым Д.А. Попов эмиэ үөрэммитэ. Сахалыы олус кыратык билбитэ. Олохтоох хаһаактар көмөлөрүнэн кистээн Бүлүү куоратыгар көскө кэлэн олорор Н.Г. Чернышевскайдыын суруйсара.
Биирдэ биһиэхэ ханнык эрэ улахан чиновник (князь Голицын диэбиттэрэ) кэлбитэ. Хас да чаас буолбута. Шагановтыын кэпсэппитэ уонна төттөрү барбыта. Аҕыйах хонугунан Шагановы Чурапчыга илдьибиттэрэ. Арахсарыгар кэргэнэ, мин, Шаганов бэйэтэ оҕолуу ытаспыппыт. Үтүө майгылаах учууталбыттан арахсыахпын баҕарбатаҕым. Татьяна ытыы-ытыы кэнниттэн батыспытын ыыппатахтара. Вячеслав Николаевич кинини ууруу-ууруу эмиэ ытыыра.
Итинник баран баран, хас да хоноот төннөн кэлбитэ. Баҕарбатаҕын үрдүнэн, син биир иккиһин илдьибиттэрэ, бу сырыыга букатыннаахтык. Аҕам үөрэхтээх этэ, нууччалыы үчүгэйдик билэрэ, бэйэ-бэйэлэрин олус ытыктаһаллара”.
Карпов Д.З. (Чурапчы) ахтыытыттан:
“Шаганов В.Н. түөрт-биэс сыл устатыгар үс-түөрт оҕону үөрэппитэ. Онтугар хамнас ылбатаҕа. Загибалов М.Н. киниэхэ дьиэ туттаран биэрэр уонна аһыыр аһын тэрийэр. Шаганов бэйэтэ тугу да үлэлээбэт, хаһаайыстыбаны тэриммэт, бэлэми аһыыр, мэлдьи ааҕан тахсар. Киниттэн икки кыыс баара. Кэлин эмиэ саха кыыһын кэргэн ылбыта”.
1880 сыллаахха Чурапчыга Шаганов тыа сиригэр бастакы бибилэтиэкэни аһар. Ол көскө кэлэн олорбут народниктар, социал-демократтар үгүс кинигэлэринэн, хаһыаттарынан байытыллар. Олору сороҕор бэйэлэрэ кистээн ааҕаллара, арыт почтанан ылаллара. Бу публичнай бибилэтиэкэҕэ политсыылынайдар, Чурапчы үөрэхтээхтэрэ уонна 1872 сыллаахха аһыллыбыт народнай училище учууталлара, үөрэнээччилэрэ сылдьаллара. Манна араас уус-уран литэрэтиирэни таһынан К. Маркс, Г.В. Плеханов, В.И. Ленин кинигэлэрин бэрт кистэлэҥинэн уларсаллара. Маркс “Капиталын”, “Коммунистическай партия манифеһын” тэҥэ Ленин таһаарар “Искра” хаһыата Чурапчыга кэлбиттэрин архыып докумуоннара бигэргэтэллэр.
Загибалов Максимилиан Николаевич
Чурапчыга 20-чэ сыл олорбут. Олус судургу, көнө майгылаах, кимиэхэ барытыгар эйэҕэс сыһыаннаах, сыстаҕас киһи эбит. Олохтоохтору кытта бодоруһан, сылдьыһан кэлин сахалыы үчүгэйдик саҥарар буолбут. Кэргэннээх, оҕолордоох кэлбит. Чурапчы дэриэбинэтигэр тиксээт, кыракый балаҕаны туттубут, хаһаайыстыба тэриммит, кус, хаас ииппит. 90 кууруссаламмыт. Маска дьоҕурдаах үлэһит үтүөтэ. Урукку киинэ тыйаатыр дьиэтин анныгар талах күрүө туттан сибиинньэ ииппитэ кэпсэнэр. Бараан, ынах сүөһү иитэр буолбут. Сир анатан бурдук үрдүк үүнүүтүн ылан көрдөрүүлээх хаһаайыстыбаламмыт. Сыллата 35-30 буут бурдугу ыһара дииллэр.
Холуобунай буруйдаах нууччалар, татаардар кэргэннэриниин уонна столяр немец киниэхэ үлэлээн аһаан олорбуттар. Кыра хамнастаахтара.
Өтөхтөөххө көлө миэлиҥсэтин тутан үлэлэтэн биһирэппит. Сууккаҕа 20-30 буут бурдугу тартарара үһү. Оҕуруот астарын үүннэриинэн эмиэ дьарыктаммыт. Биһиэхэ хортуоппуйу кирээдэнэн олордууну үөдүппүт, оҕурсууну, моркуобу, сүбүөкүлэни, горуоҕу, арбууһу о.д.а. аан бастаан үүннэрбит киһинэн кини буолар.
Василий Кривошапкин ахтыытыгар маннык баар: “Загибалов, Кривошапкин Николай (Баһымаат) оҕонньортон 80 солкуобайга муҥха атыылаһан Мырылаҕа киирэн балыктаан тахсара, бултаабыт балыгын аҥарын муҥхатын атыыласпыт аҕабар өлүүлүүрэ”.
Загибаловка соҕурууттан харчы балай да кэлэрэ эбитэ үһү. Онтон билэр дьонугар, доҕотторугар 300 солк тиийэ иэс биэрэрэ, сорохтор төннөрбөттөр, “Луохтуур Сокольников үөрэнэригэр харчынан элбэхтик көмөлөспүтэ уонна биир сыл дьиэлээн сылдьыбыта”, — диэн Д.Карпов этэр.
Максимилиан Николаевич кинини баарын-суоҕун билэ Дьокуускайга нуучча тойотторо таҕыстахтарына, олох кэпсэтэ да, эппиэттии да барбат этэ, оттон улуус кулубалара, баайдара сырыттахтарына, ыалдьыттаан аһатара-сиэтэрэ, ирэ-хоро кэпсэтэрэ дииллэр.
“Чурапчыга М.Н. Загибалов оҕолору ааҕарга-суруйарга үөрэппитэ”, — диэн педагогическай наука доктора, профессор В.Ф. Афанасьев суруйбута.
Тютчев Николай Сергеевич (1856-1924)
Москубаҕа дворянскай кэргэҥҥэ төрөөбүт. Оҕо уонна ыччат сааһын Петербурга атаарбыт. Аҕата генерал.
Аристократическай гимназияны бүтэрэн баран, медико-хирургическай академияҕа үөрэнэ киирбит. Устудьуоннуу сылдьан 1875 сыллаахха Петербурга өрөбөлүүссүйэ хамсааһыныгар кыттыбыт. Буруйданан хаста да хаайыллыбыт. 1881 сыллаахха ыам ыйыгар хаайыыттан куотан тутуллан, административнай буруйга түбэһэн, биэс сылга болдьохтоон Саха сиригэр утаарыллан, ахсынньы 1 күнүгэр кэлэр. Көскө ыытыллыбыт сирэ – Боотуруускай улуус II Дьохсоҕон нэһилиэгэ. Онно олорбут биэс сылыгар сири оҥоруунан, оҕуруот астарын үүннэриинэн дьарыктанар. Бэйэтэ бас билэр балаҕаннаах, икки ынахтаах, аттаах олорон ааспыт. Быстах-быстах сорох дьон оҕолорун үөрэтэлээбит, улуус политсыылынайдарын көһөрүллэ сылдьар бибилэтиэкэлэрин тэрийэн үлэлэппит.
Аҕата сотору-сотору уолугар хаһыат, сурунаал, кинигэ бөҕөнү ыытара. Ол иһигэр сахалыы-немецтии тылдьыты, О.Н. Бетлингк саха тылын грамматикатын ыыппыта биллэр. Ити грамматикаҕа олоҕуран сахалыы-нууччалыы тылдьыты оҥорорго сыал-сорук туруорунан, саха тылын үөрэтэрин саҕалаабыт да, ол кыаллыбатах. Туох баар муспут матырыйаалын, Бетлингк грамматикатын эмиэ көскө кэлэн Тааттаҕа олорор Э.К. Пекарскайга биэрбит.
Чурапчыга олорбут кэмигэр Чурапчыга эбэтэр Амма Солобудатыгар метеорологическай станцияны тутар туһунан күбүрүнээтэргэ көрдөһүү түһэрбит. Сүнньүнэн, бу станцияҕа кэтээн көрөөччү уустук үлэтигэр ылсарга билиилээх, баҕалаах киһи көстүбэтэҕиттэн кини олоххо киирбэтэх.
Тютчев Н.С. ханна сылдьыбыт, олорбут сирдэригэр революционнай өй-санааны уһугуннарыыга сыраласпыта. 1906 сыл кэнниттэн кыраныысса таһыгар барар, 1914-1917 сылларга Арассыыйаҕа олорор уонна революционнай хамсааһын устуоруйатынан дьарыктанар. 1924 сыллаахха тохсунньу 3 күнүгэр Ленинградка өлөр.
Көстөрүн курдук, Чурапчыга көскө бастакынан кэлэн олоро сылдьыбыт бу каракозовецтар педагогическай, култуурунай-сырдатар, революционнай өйү-санааны күөртээһин, сиртэн үүнүүнү ылыы, күөллэргэ балыгы үөскэтиигэ тиийэ курдук араас өрүттээх үлэни ыыппыттар, ол сүүнэ сабыдыалламмыта саарбаҕа суох.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ