Бу туһунан улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын салалтатын начаалынньыга Анжелика Неустроева билиһиннэрэр.
- Кэлиҥҥи сылларга улууспутугар ынах-сүөһү ахсаана аччаан иһиитэ бэлиэтэнэр. Бу көстүү төрүөттэринэн сүөһү иитиитигэр өр сылларга үлэлээн кэлбит көлүөнэ сааһырыыта, ааспыт сылларга турбут кураан дьыллар охсуулара буолаллар. Ол курдук 2024 сыл тохсунньу 1 күнүн туругунан 15146 ынах-сүөһү, ол иһиттэн 6244 төбө ыанар ынах баар. Сылгыбыт ахсаана 16986 төбө, итинтэн биэтэ — 13470. 2023 сыл түмүгүнэн 4224 туонна үүт соҕотуопкаланан, сыллааҕы былаан 98,2 % туолла.
Эти соҕотуопкалааһын 43 туоннаҕа тэҥнэстэ, ол иһигэр ынах этэ — 39,31 т, сылгы этэ — 2,79 т, сыллааҕы былаан — 132 т, ол 33% туолла. “Чурапчы” ТХПК 128 т арыыны, 143,4 т ыаммытынан үүт бородууксуйаны, атын үүт бородуукталары — 236,6 т, халбаһы оҥоһуктары — 55 т, эт полуфабрикаттары — 23 т, килиэп оҥоһуктары 6,2 туоннаны оҥорору ситистэ.
Ааспыт сыл өҥ дьыл буолан, миэстэтигэр оттообуппут. Онон улуус 39509 туонна оттоох, 1650 туонна сиилэстээх, 1150 туонна сенажтаах кыстыкка үктэммиппит.
Күн бүгүн бары хаһаайыстыбаларга 17933 төбө ынах-сүөһү баар, ол иһиттэн ыанар ынаҕа — 6319 төбө (ньирэйи ылыы 2831 төбөҕө тэҥнэстэ, ол эбэтэр 45%). Сылгы ахсаана — 20585 төбө, итинтэн биэтэ — 13430 төбө.
Быйылгы үүт туттарыытын былаана — 4690,75 туонна, ыам ыйын 1 күнүнэн 456,3 т үүтү соҕотуопкалаан, былааммытын 71% толордубут. Ити ааспыт сыл туһааннаах кэминээҕэр 35 туоннанан элбэх.
Улууспутугар «Сир Ийэ» пилотнай бырайыак көдьүүстээхтик үлэлиир. 2023 сыллаахха 66 мөлүйүөн солкуобай үптээх үлэ барбыта. Ол курдук, «Сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин» бырагарааманан өрөспүүбүлүкэ, улуус, хаһаайыстыба кыттыгас үбүлээһиннээх уопсайа 28 мөлүйүөн солкуобай үп көрүллэн, 15 тиэхиньикэ, ол иһигэр 3 МТЗ тыраахтардар, 12 состоруллар тиэхиньикэ уонна 159 туонна күөх ыһыы сиэмэтин атыыласпыппыт, 8 км күрүө уонна 1 оту харайар сарай туттубуттарын ороскуоттарын саппыппыт.
Дулҕа талах астарыытын бырагырааматынан уопсайа 22 мөлүйүөн үптээх, барыта 689 гектар сир оҥоһуллубута.
«Мелиоративнай үлэлэр» бырагарааманан 15 мөлүйүөннээх үлэ барбыта. Былырыын саас Хатылыга Бабаҕа уонна Одьулууҥҥа Таатта үрэхтэргэ улуус бүддьүөтүттэн 10 мөлүйүөн солкуобай көрүллэн быһыттар тутуллубуттара. Ыытыллыбыт үлэ көдьүүстээҕэ нүөлсүтүллүбүт сиргэ от күүскэ үүнэн, 600 туоннаттан тахса оту ылбыттара, ол эбэтэр биир гектартан 12 центнертэн 25 центнергэ тиийэ улаатта.
Куоҕалы, Харыылаах уонна Бэрэ быһыттарын бырайыагын оҥорууга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 5 мөлүйүөн солкуобай үп көрүллүбүтэ.
Быйыл «Сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин» бырагырааматыгар уопсайа 30 мөлүйүөн суумалаах үлэ ыытыллара былааннанар, ол курдук 156 туонна кормовой култуура сиэмэтин уонна 8 тиэхиньикэ атыылаһыытыгар, 30 км усталаах күрүө тутуутун ороскуотун сабарга.
Дулҕа талах астарыытын бырагырааматын чэрчитинэн 1396 га сиргэ астарыахтаахпыт, бу саас 104 га сир оҥоһулунна, ол курдук Хоптоҕо нэһилиэгэр 43 га, Хатылы нэһилиэгэр 40 га уонна Хайахсыт нэһилиэгэр 21 га. Өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай бырагыраамаларга кыттыахпыт.
«Мелиоративнай үлэлэр» бырагарааманан быйыл уопсайа 52 мөлүйүөн солкуобай көрүллэрэ былааннанар, ол курдук Куоҕалы быһытын тутуутугар 14 мөлүйүөн, Харыылаах быһытын өрөмүөнүгэр 15 мөлүйүөн, Хатылы быһытын бырайыагын оҥоһуутугар 6 мөлүйүөн уонна Илин Бэрэ быһытын өрөмүөнүгэр 7 мөлүйүөн. Хатылыга Бабаҕа уонна Хайахсыт Мэҥэри үрэхтэргэ нүөлсүтүүгэ улуус бүдьүөтүттэн 10 мөлүйүөн солкуобай көрүллэн быһыттар тутууларыгар матырыйааллара таһылынна.
Инникитин бу бырайыак өссө күүскэ үлэлээн, миэстэтигэр оппутун булунууга, бэйэ оҥорон таһаарар олохтоох бородууксуйа элбииригэр улуус «Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы» бырагараамабыт чэрчитинэн олохтоох бүддьүөттэн 27 мөлүйүөн 500 тыһыынча үп көрүллэн, систиэмэлээх үлэ ыытыллара былааннанар.
Быйыл туораахтаах култуурабыт иэнэ 534 гектар, кормовой ыһыыбыт 2001 гектар. Аһаҕас халлаан анныгар үүннэриллэр оҕуруот астарын 20 гектарга ыһыахпыт, 120 гектарга хортуоппуй олордуохпут.
Туораахтаах култуураҕа (сылгы сиир бурдугар анаан) 534 гектарга 3 тэрээһиннээх хаһаайыстыба ылсан үлэлиэхтэрэ, ол курдук Данил Павлов (Мындаҕаайы), Михаил Михайлов (Одьулуун) уонна Афанасий Седалищев (Мырыла) бааһынай хаһаайыстыбалара.
Күөх ыһыыга 30 хаһаайыстыба — 1010 гектарга (о.э. 911 га биир сыллааҕы, 99 гектар өр сыллааҕы от) ыһыахтара уонна ааспыт сылларга ыһыллыбыт өр сыллаах от 991 гектарга баар, онон хомуйар иэммит уопсайа 2001 гектарга тэҥнэһиэ.
Сүөһү иитиитигэр сыл бүтүүтэ 15500 ынах сүөһүнү, ол иһигэр 6400 ыанар ынаҕы, 16900 сылгыны, 110 сибиинньэни тыыннаахтыы иитэн, сыл устата 13312 т үүтү ыан, 4690,75 т туттарар тыыннаах ыйааһынынан 3850 т эти оҥорор сорудахтаах үлэбитин саҕалаатыбыт.
Билигин федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бөдөҥсүтүү үлэтин өйөөһүн күүскэ бара турар. Онно олоҕуран улууспутугар кэпэрэтииптэри тэрийиини саҕалаатыбыт, быйыл сүөһү көрөр 6 кэпэрэтиип тэрилиннэ. Ол түмүгэр баар сүөһүнү тутан хаалыахтаахпыт, олохтоох бородууксуйа үрдүүрүн ситиһэн, нэһилиэнньэбитин сибиэһэй, бэйэ оҥорон таһаарбыт бородууксуйабытынан хааччыйыахтаахпыт .
Ааспыт сыл улууспутугар ынах-сүөһү кэпэрэтииптэрин тэрийии соругун күүскэ туруоран, 6 кэпэрэтиип тэрилиннэ.
Маны сэргэ сирэ-уота киэҥ, элбэх сүөһүнү тутар кыахтаах Мындаҕаайы нэһилиэгэр баар производственнай кэпэрэтииппитигэр тирэҕирэн, нэһилиэк инники сайдыытын бырайыага оҥоһулунна. Быйыл сүрүн сорукпутунан “Мындаҕаайы” кэпэрэтиипкэ 120 төбө ыанар ынахха саҥа хотон тутуута буолар. «Мындаҕаайы» ТХПК быйылгы кыстыкка 245 ынах сүөһүнү, ол иһигэр 147 ыанар ынаҕы тутан турар.
Биир ынахтан ылар бородууксуйа үрдээһинин хааччыйар инниттэн улуус бүддьүөтүттэн 50% чэпчэтиилээх, 18 компоненнаах комбикорм ылыытыгар 4 мөлүйүөн ороскуоттанна.
Дьокуускайдааҕы «Милкэксперт» диэн тэрилтэ быйыл «Мындаҕаайы» кэпэрэтииби уонна «Комплекс» бааһынай хаһаайыстыбаны кытта сөбүлэҥ түһэрсэн олороллор, ол түмүгэр үүппүт объема 2 төгүл улаатыахтаах, ол эбэтэр биир ынахтан ылар бородууксуйабыт үрдээһинигэр болҕомто ууруллуоҕа.
Дьиэ кэргэн ферматын граныгар 5 сыл устата 8 хаһаайыстыба 70 мөлүйүөн солкуобайы ылары ситиспитэ. Быйыл 6 улахан хаһаайыстыба кыттара былааннанар. Онтон «Агростартап” гранын ылыыга 2019 сылтан 10 эдэр фермер 25 мөлүйүөн солкуобай көмөнү ылбыттара. Быйыл 10 киһи кыттара былааннанар. Бу граннар бааллара саҥа саҕалыыр фермердэрбитигэр уонна олохтоохтук үлэлии сылдьар хаһаайыстыбаларбытыгар төһүү күүс буолар.
Быйыл улуус бүддьүөтүттэн 450 тыһыынча солкуобай үбү 6 атыыр оҕус атыылаһыытыгар көрөн, күн бүгүн Алаҕар, Мындаҕаайы, Хоптоҕо, Одьулуун, Сылаҥ, Мугудай нэһилиэктэрэ атыыластылар.
Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич олохтоох бородууксуйаны элбэтэр укаастарыыгар олоҕуран, бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһаарар территорияларын тэрийиигэ этиибитин киллэрэн олоробут уонна маны кытта үлэлэһэр дьаһалта иһинэн бырайыактыыр офис тэриллэн үлэтин саҕалаата.