Быйыл сайын бэс ыйыгар ардаабакка, кураан күннэр тураннар, түүнүн тымныы буолан, былырыыҥҥы сылы кытта тэҥнээтэххэ, от үүнүүтэ мөлтөҕүн бэлиэтээбиттэрэ – үрдүк сирдэрэ хатан эрэрин, ходуһалар уулаахтарын, от быкпыта да ороһулаан хаалбытын, үрэх сирдэр ортоку үүнүүлээхтэрин. Тыа сирин дьоно “бу кураан оттооһуҥҥа күчүмэҕэйдэри үөскэтэр буолла» диэн куттана санаабыттара. Улууска сүөһү аһылыгын соҕотуопкатын иилиир-саҕалыыр суһал ыстаап тэриллибитэ. Ол эрээри бу күннэргэ ардахтаан, айылҕабыт барахсан тыын ылан, чэлгийбиккэ дылы буолла. Маннык ардах от үүнүүтүгэр туһалаабыта саарбахтаммат. Быйыл улууска оттооһун былаана- 39890 туонна. Былааны толорууга туох үлэ-хамнас бара турарын туһунан улууспут баһылыгыттан Степан Анатольевич Саргыдаевтан ыйыталастым.
Арыылаахтар от үлэтин үгэнигэр
- Степан Анатольевич, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуус буоларбыт быһыытынан, бу күннэртэн саҕалаан окко киирии, сүөһүбүт-сылгыбыт кыстыгар оппут былаана туолуута тирээн турар боппуруоспутунан буолар. Онон улууска туох-ханнык дьаһаллар ылыллан, үлэ-хамнас саҕаланан эрэрий?
- Бэс ыйыгар кураан күн-дьыл туран, нэһилиэктэр дьаһалталара, тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ уонна хаһаайыстыбалар салайааччылара ходуһаларын кэрийэн көрөн, хайа сир хайдах үүммүтүн, төһө оту биэриэн сөбүн барыллаан ааҕан көрбүттэрэ. Үгүстэр былырыыҥҥы сылы кытта тэҥнээтэххэ, от үүнүүтэ мөлтөҕүн бэлиэтээбиттэрэ. Нэһилиэк баһылыктара үгүстэрэ от үүнүүтэ мөлтөҕүнэн, былааны 50-60% эрэ толорорбут буолуо дииллэр. Ол эбэтэр миэстэтигэр, быһа холоон, 22800 туонна от оттонуо диэн сабаҕалыыбыт. Онно былырыыҥҥы кур оту, мобильнай биригээдэлэрбит отторун эбэн, 33500 туонна оттонуохтаахпыт диэн былааннаммыппыт, ол эрээри бу күннэргэ түспүт ардах балаһыанньабытын лаппа уларытыа диэн эрэнэбит. От ыйын 19 күнүгэр диэри нэһилиэк баһылыктарыгар, тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэригэр өссө биирдэ сири-уоту кэрийэн, от прогноһун уонна мобильнай биригээдэ ахсаанын чопчулуулларыгар сорудахтаабытым.
- Быйыл от тиийбэт түгэнигэр, мобильнай биригээдэлэри тэрийэр былааннааххыт дуо, урукку кураан дьыллары кытта тэҥнээтэххэ, улууспутугар балаһыанньа хайдаҕый?
- Мин санаабар, быйыл кураан буолан балаһыанньа ыараата диэн аймалҕаны тардар сыыһа. 2021 сыллаахха турбут курааҥҥа өрөспүүбүлүкэ таһыттан 7 тыһыынча туонна, өрөспүүбүлүкэ иһиттэн 9 тыһыынча туонна, барыта 16 тыһыынча туонна кэриҥэ 288 мөлүйүөннээх оту аҕалтарбыппыт. Онно холоотоххо, бэйэбит суоттааһыммытынан, быйыл балаһыанньа куһаҕана суох. Онон дьон-сэргэ миэстэтигэр табатык тэринэн оттоотоҕуна, улуус таһыттан аҕыйах тыһыынча туонна оту булуохпут диэн суоттанабыт.
- «Ынах үүтэ- тылыгар» диэн мээнэҕэ этиллибэт. Иҥэмтэлээх аһылыгы хото бэлэмнээтэххэ эрэ, үрдүк бородууксуйаны ылыы ситиһиллэрин киһи барыта билэр. Улууспутугар иккис сылын «Сир Ийэ» пилотнай бырайыак көдьүүстээхтик үлэлии турар. Түгэнинэн туһанан бу бырайыак туһунан кылгастык сырдат эрэ.
- Баһылыкка турар бырагыраамабар тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар сүрүн болҕомтобун сири кытта үлэҕэ ууруом диэн этэн турабын.
Ол курдук, быйыл «Сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин» бырагырааматынан өрөспүүбүлүкэ, улуус, хаһаайыстыба кыттыгас үбүлээһиннээх уопсайа 27 мөлүйүөн солкуобай үп көрүллэн, 8 тиэхиньикэ, ол иһигэр 5 МТЗ тыраахтар, 3 состоруллар тиэхиньикэ уонна 156 туонна күөх ыһыы сиэмэтин атыыластыбыт, 30 км күрүө тутуллуутун ороскуотун саптыбыт.
Дулҕа талах астарыытын бырагырааматын чэрчитинэн 1396 гектар сир оҥоһуутун былаанныыбыт, бу саас Хоптоҕо, Хатылы уонна Хайахсыт нэһилиэктэригэр 104 гектар сир оҥоһуллан турар. Билигин өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай бырагыраамаларга кыттар сорук турар.
«Мелиоративнай үлэлэр» бырагарааманан быйыл уопсайа «Куоҕалы» быһытын тутууга, «Харыылаах», «Илин Бэрэ» быһыттар өрөмүөннэригэр уонна «Хатылы» быһытын бырайыагар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үп көрүллэн, уопсайа 42 мөлүйүөн солкуобайдаах үлэ барара былааннанар. Маны тэҥэ Хатылыга Бабаҕа, Хайахсыкка Мэҥэри үрэхтэргэ нүөлсүтүүгэ улуус бүдьүөтүттэн үп көрүллэн быһыттар тутууларыгар 10 мөлүйүөн суумалаах матырыйаал таһылынна.
Инникитин бу бырайыак өссө күүскэ үлэлээн миэстэтигэр оппутун булунууга, бэйэ оҥорон таһаарар олохтоох бородууксуйа элбииригэр быйыл улуус тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар олохтоох бүддьүөттэн 44 мөлүйүөн 500 тыһыынча үп көрүллэн салгыы систиэмэлээх үлэ ыытыллара былааннанар.
- Быйыл оттооһуҥҥа улуус иһинэн суһал ыстаап тэрилиннэ. Бэрэссэдээтэлинэн бэйэҥ талыллан, үлэни-хамнаһы сүрүннээн эрэҕин. Бу туһунан ааҕааччыларга сиһилии кэпсээ эрэ.
- Суһал ыстаап тэриллэн, хас оптуорунньук аайы нэһилиэк баһылыктарын уонна тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин кытта мунньахтыыбыт. Быйыл «Көҥүл хотууру» эрдэ, атырдьах ыйын 10 күнүттэн саҕалыыр былааннаахпыт. Мобильнай биригээдэлэри тэрийэн улуус ис- тас өттүгэр оттооһуну тэрийиигэ бэлэммит, 13 нэһилиэктэн 44 мобильнай биригээдэ сайаапка биэрэн олорор. Кинилэр барыта 7200 туонна кэриҥэ оту бэлэмниэхтэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин баайга- дуолга уонна сир сыһыаныгар Министиэристибэтэ ыыппыт аукционугар 3 хаһаайыстыбабыт – Одьулуунтан «Комплекс» бааһынай хаһаайыстыба сал. Михаил Петрович Михайлов, Дириҥтэн Иван Семенович Сергеев, Алаҕартан Кэнчээри Николаевич Лыткин кыттан, Дьокуускай куорат арыыларыгар арендаҕа оттуур сир ыллылар, маны тэҥэ Нам улууһун дьаһалтатын кытта үлэлэһэн, Түбэ нэһилиэгэр 100 гектардаах оттуур сири кэпсэттибит, манна саамай элбэх мобильнай биригээдэлээх Сылаҥ нэһилиэгэ оттуу барыаҕа.
От ыйын 11 күнүгэр Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев, СӨ тыа хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ бэлиитикэтин министиэристибэтин салалтатын, киин уонна илин эҥээр улуустар баһылыктарын кытта Таатта улууһугар мунньахтаабыта. От үлэтин, сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин боппуруостарынан. Онно миэстэҕэ сүөһү-сылгы бигэ кыстыгын тэрийэргэ, улуус таһыттан-иһиттэн тутулуга суох ыраах учаастактарга тиийэн оттуур биригээдэлэр уонна оту тиэйэн илдьии ороскуоттарын толуйууга өйөбүл наадатын туруорсубуппут. Тыа хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ бэлиитикэтин министиэристибэтигэр чопчу соруктары туруорбута, мобильнай биригээдэлэргэ ыраах учаастактарга тахсан оттуулларыгар түргэнник, суһаллык көмөнү оноруҥ диэн. Өрөспүүбүлүкэттэн көрүллэр үп, хаһан да буоларын курдук, хойуутаан кэлиэҕэ. Онон бэйэбит эрдэттэн дьаһанарбыт ордук, тыа хаһаайыстыбатын уонна үп управлениеларыгар сорук туруорбутум – мобильнай биригээдэлэргэ ыраах учаастактарга оттуу баралларыгар олохтоох бүддьүөттэн көмөнү оноруҥ диэн.
Ону тэҥэ үөһэ этэн ааспытым курдук, бэйэбит улууспутугар талаҕынан, дулҕанан саба үүммүт үрэхтэр элбэхтэр, олору ыраастааһыҥҥа «Сир Ийэ» пилотнай бырайыакпыт чэрчитинэн араас өрүттээх үлэни-хамнаһы былаанныыбыт.
Бүгүҥҥү күҥҥэ ходуһаларга 165 тиэхиньикэ үлэлии сылдьар. 264 киһилээх, уопсайа 63 механизированнай, 88 механизированнай аҥаардаах 151 звено күөх быйаҥы сомсоллор. Охсуу иэнэ – 681 гектар, 154 туонна от бэлэмнэннэ.
Түмүккэ отчуттарга, улууһуҥ дьонугар-сэргэтигэр тугу баҕараҕын?
Күндү Чурапчым тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьонум-сэргэм, күн бүгүн ходуһаларга киирэн оттуу сылдьар биһиги отчуттарбыт, бүгүн күргүөмнээхтик бары биир киһи курдук, бэйэбит сүмэһиннээх, амтаннаах алаастарбытыттан оппутун оттоон, кыстыкпытыгар бэлэмнээх буолуоҕуҥ. Бары күүһү – окко!
Елена Макаринская