2024 сылы Чурапчы улууһугар Ыал саргыта сылынан биллэрбиппит. Бу быһаарыыбыт бэрэсидьиэн Владимир Путин дойдуга Дьиэ кэргэн, оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ил Дархаммыт Айсен Николаев Оҕо саас сылынан биллэрбиттэрэ дьүөрэлии түбэһэннэр, сөптөөх хайысханы тутуһан туруммуппут үтүө туоһута буолбута.
2024 сыл сэтинньи 1 күнүнээҕи туругунан, Чурапчы улууhун нэhилиэнньэтин уопсай ахсаана 21807 киhи. Уон ый устата барыта 223 оҕо төрөөтө, 148 киһи олохтон туораата.
Улуус бүддьүөтүн дохуоттуур чааһа сыл түмүгүнэн 5 миллиард 136 мөл. 482 тыһ.солкуобайга тэҥнэстэ, ороскуоттуур чааһа — 5 миллиард 150 мөл.865 солкуобай. Ол иһиттэн нолуоктан киирэр дохуот — 234 мөл. 652 тыһ.солкуобай, бу көрдөрүү 2023 сыл таһымыттан 25,5 бырыһыанынан улахан, нолуоктан атын дохуот — 46 мөл. 178 тыһыынча солкуобай.
Улуус нэһилиэктэрин бүддьүөттэрин 2024 сыл түмүгүнэн дохуоттуур чааһын былаана 823 мөл.478 тыһыынча солкубайга тэҥнэһэр, туолуута 822 мөл. 241 тыһыынча солкуобай, ороскуоттуур чаастара 838 мөл. 343 тыһ. солкуобай , туолуута 829 мөл. 674 тыһ. солкуобай.
2024 сылга республика салалтатын, чуолаан Үп министерствотын кытта эбии үбүлээһиҥҥэ көдьүүстээх үлэни ыытаммыт, оройуон бюджетыгар уопсайа 171 мөлүйүөн 420 тыһыынча солкуобай кэлэрин ситистибит. 2023 сылга тыа баһаардарын утары кэмигэр сөптөөх, туһааннаах үлэлэр ыытылланнар, республика бюджетыттан 5 мөл. солкуобай эбии үбүлээһин быһыытынан бэриллибитэ. Бу үбүлээһинтэн ыксаллаах быһыы-майгы туруутун утары үлэлэр баралларыгар анаан оройуоҥҥа трактор, контейнер, прицеп курдук анал техникалар ылыллыбыттара.
Нэһилиэктэри кытта боломуочуйа толорууга оройуон бүддьүөтүттэн уопсайа 23 мөл. 154 тыһ. солкуобайараас хайысхаҕа сыаллаан нэһилиэктэргэ көрүллүбүтэ.
2023 сыл түмүгүнэн оройуон бэйэтин киллэрэр дохуотун былаанын аһары туолуутугар, 2024 сылга республика бүддьүөтүттэн 6 мөл. солкуобайдаах эбии үбүлээһин бэриллибитэ. Бу үбүлээһин бэйэлэрин киллэрэр дохуоттарын былаанын аһары толорбут нэһилиэктэргэ бэриллибитэ.
Сыл устата үлэлэһэн оройуоҥҥа эбии 19 штат көрүлүннэ.
Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр программа конкурсугар улуус бары нэһилиэктэрин бырайыактара 100 % кыайыылаах буоланнар араас хайысхалаах үлэлэри ыыттылар. Барыта 57 мөл. 196 тыһ. 944 солк. суммалаах21 бырайыак үлэҕэ киирдэ.
“Чурапчы улууһа” муниципальнай оройуон депутаттарын Сэбиэтэ. Чурапчы улууһун бэһис ыҥырыылаах Сэбиэтигэр 6 хамыыһыйа үлэлиир, ол курдук: былаанныыр-үбү көрөр, бүддьүөт уонна нолуок политикатын хамыыһыйата (бэрэссэдээтэл Алексей Гаврильевич Егоров); Сокуоннас уонна общественнай бэрээдэги харыстааһын хамыыһыйата (бэрэссэдээтэл Сергей Серафимович Новгородов); Социальнай политика уонна чөл олох хамыыһыйата (бэрэссэдээтэл Екатерина Семеновна Иванова); Аграрнай политика, айылҕаны туһаныы уонна экология хамыыһыйата (бэрэссэдээтэл Данил Данилович Павлов); Благоустройство хамыыһыйата (бэрэссэдээтэл Дмитрий Егорович Захаров) уонна Промышленность, тутуу, энергетикэ уонна урбаан комиссията (бэрэссэдээтэл Борис Петрович Архипов). 6 хамыыһыйа боппуруостары эрдэттэн дьүүллэһэн уонна бэлэмнээн, Президиум, сессия быһаарыыларыгар киллэрэллэр. Боппуруостары дьүүллэһиигэ дьаһалта управлениеларын, отделларын, улуус тэрилтэлэрин салайааччылара, специалистара кытталлар. Хамыыһыйалар мунньахтара сүрүннээн сессияҕа көрүллэр боппуруостары бэлэмнээһиҥҥэ уонна быыбардааччылартан киирбит этиилэри, суруктары көрүү тула ыытыллаллар. Сыл устата 13 уочараттаах сессияҕа 48 боппуруоска быһаарыы ылылынна. Улуус Сэбиэтин регламеныгар олоҕуран, сылга биир уочараттаах сессия нэһилиэккэ ыытыллар, 2024 сылга Хоптоҕо нэһилиэгэр буолбута. Улуус социальнай-экономическай сайдыытыгар, общественнай олоҕор кылааттарын киллэрбит, үтүөлээх биир дойдулаахтарбытыгар Клара Васильевна Макароваҕа, Мария Георгиевна Стручковаҕа, Амгалена Нотаровна Константиноваҕа, Клара Гаврильевна Макароваҕа, Ульяна Пантелеймоновна Морфуноваҕа, Павел Петрович Федоровка — Сомоҕо, Дмитрий Егорович Артемьевка, Михаил Игнатьевич Коркинҥа, Иннокентий Афанасьевич Филипповка “Чурапчы улууһун Бочуоттаах олохтооҕо” аат иҥэрилиннэ. Муус устар ый 9,10 күннэригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын илин эҥэр улуустарын депутаттарын Ассоциацията көҕүлээһининэн, 5 улуус депутаттара Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) депутаттара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин министирдэрэ кыттыылаах семинар — сүбэ мунньах ыытыллыбыта. Мунньах сүрүн соругунан депутат үлэтин хаачыстыбатын, эппиэтинэһин үрдэтии, тыа сиригэр олорор дьон олоҕун тупсарыы, сир сыһыаннаһыыларыгар, экология, көрүллэр үп о.д.а боппуруостарыгар этиилэр киирбиттэрэ. Иккис күн Аллараа-Бэстээх сэлиэнньэтигэр успуорт 5 көрүҥэр илин эҥэр улуустар депутаттарыгар күрэхтэһии ыытыллыбыта. Уочараттаах 12 сессия быһаарыытынан, “Чурапчытааҕы үөрэтэн-оҥорон таһаарар кэмбинээт” муниципальнай автономнай эбии үөрэхтээһин тэрилтэтигэр Андрей Павлович Листиков аата иҥэриллибитэ. Сэтинньи 21 күнүгэр 17 сессияҕа улуус депутаттара Чурапчы улууһун Оҕо-ыччат спортивнай эбии үөрэхтээһинин оскуолатыгар оҕолорго бастакы ССРС чемпиона Вячеслав Павлович Карпов аатын иҥэрэр туһунан быһаарыы тахсыбыта.
Хонтуруоллуур-суоттуур палата. 2024 сыл устата Улуус мунньаҕын сессияларыгар олохтоох бюджетка сыһыаннаах уларытыыларга, эбиилэргэ уопсайа 28 боппуруоска, нэһилиэк бэрэстэбииттэллээх уорганнарыгар 34 боппуруоска экспертнэй-аналитическай түмүктэр бэрилиннилэр. 2024 сылга улуус уонна нэһилиэктэр 2023 сыллаах бюджеттарын туолуута 100 % экспертизаны ааста. Ааспыт сылга уопсайа 15 бэрэбиэркэ ыытылынна. Сүрүн болҕомто Чурапчы улууһун нэһилиэктэрин муниципальнай тэриллиилэрин бюджеттарын оҥоһуллуутун уонна туолуутун, бюджет үбүн төһө көдьүүстээхтик уонна тус сыалыгар туһаныллыбытын сыаналааһыҥҥа, муниципальнай бас билии баайын-дуолун сөптөөхтүк туттууларыгар, бюджет үбүн сүрүн дьаһайааччы уонна үп киириитин сүрүннээччи бюджет боломуочуйаларын толорууларын хонтуруоллааһыҥҥа, муниципальнай тэрилтэлэр үп дьиссипилиинэтин үрдэтиигэ үлэ ыытыыларын, Хонтуруоллуур-суоттуур палата улуус Сэбиэтин мунньаҕын депутаттарын, муниципальнай тэрилтэлэри кытта үлэтин күүһүрдүүгэ уурулунна.2023-2024 сылларга нэһилиэк салалталарыгар бюджет үбүн көдьүүстээхтик уонна тус сыаллаах туһаныыларын бэрэбиэркэлээһин Хайахсыт, Төлөй уонна Мугудай нэһилиэктэригэр ыытылынна.2023-2024 сылларга үөрэх тэрилтэлэригэр хамнас сөптөөхтүк ааҕыллыытыгар уонна төлөөһүнүгэр ыытарга туһуламмыт бюджет үбүн туһаныыны бэрэбиэркэлээһин уһуйааннарга ыытылынна. Саха сирин Суоттуур палататын кытта концессионнай сөбүлэҥинэн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллүбүт үбү сөптөөхтүк туһаныыга, сокуон тутуһуллуутугар холбоһуктаах экспертнэй-аналитическай бэрэбиэркэ уу ыраастыыр объекка барда. Саха сирин Хонтуруоллур-суоттуур палаталарын союһун иһинэн оскуола оҕолорун аһылыктарын,КУМИ тэрилтэтигэр муниципальнай баал-дуол сөптөөхтүк учуоттаныытын, докумуоннарын анализтааһыҥҥа бэрэбиэркэ оҥоһулунна. Прокуратура ирдэбилинэн бюджет үбүн көдьүүстээхтик уонна тус сыаллаах туһаныыларыгар 7 бэрэбиэркэ оҥоһулунна, ол түмүгүнэн суруктар прокуратураҕа ыытыллыбыттара. Уопсайа хонтуруоллуур дьаһаллар түмүктэринэн 151 561,64 тыһ. солкуобайдаах бюджет сууммата бэрэбиэркэлэннэ, онтон 3 002,19 тыһ. солкуобайга кэһиилэр булуллуннулар, ити иһиттэн:тус сыалыгар туттуллубатах – 439,24 тыһ.солк;көдьүүһэ суох ороскуотаммыт – 367,63 тыһ.солк;итэҕэс докумуоннаах үбү ороскуоттааһын, бухгалтерскай сыыһалар – 2 195,32 тыһ.солк.Инникитин сыыһалары таһаарбат сыалтан, итэҕэстэри туоратар дьаһаллары ыларга, бюджетнай, бухгалтерскай учуотка уларыйыыларга туһааннаах муниципальнай тэрилтэлэргэ сөптөөх быһаарыылар, иһитиннэриилэр суругунан ыытылыннылар. Ылыныллыбыт дьаһаллар сыыһаны туоратыыга көмөлөстүлэр.2024 сыл устата Улуус мунньаҕын сессияларыгар олохтоох бюджетка сыһыаннаах уларытыыларга, эбиилэргэ уопсайа 17 боппуруоска, нэһилиэк бэрэстэбииттэллээх уорганнарыгар 34 боппуруоска экспертнэй-аналитическай түмүктэр бэрилиннилэр. 2024 сыллаахха улуус уонна нэһилиэктэр 2023 сыллаах бюджеттарын туолуута 100 % экспертизаны ааста.Уопсайа 62 экспертно-аналитическай үлэлэр оҥоһулуннулар, туһааннаах экспертнэй түмүктэр Улуус депутаттарын Сэбиэтигэр уонна тыа сирин нэһилиэктэрин бэрэстэбиитэллээх органнарыгар ыытылыннылар.Бэриллибит боломуочуйаларга сөбүлэһиилэри толорууга нэһилиэктэр үчүгэй динамикаларын бэлиэтиэххэ наада. Бюджет проегын уонна туолуутун көрүүгэ нэһилиэктэр отчуоттарын бириэмэтигэр ыытар буоллулар, ирдэнэр докумуон хаачыстыбалаахтык толоруллан түһэригэр хонтуруол ыытыллыаҕа.
Тыа хаһаайыстыбата. Улууска бары көрүҥ хаһаайыстыбаларга тохсунньу ый 1 күнүнээҕи туругунан, 14 378ынах сүөһү баар, ол иһиттэн ыанар ынаҕа 6153 төбө, сылгы 16 223 төбө баар. Чурапчы улууһун олохтоох бүддьүөтүттэн тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар анаммыт үбүлээһин кээмэйэ сыл аайы улаатара бэлиэтэнэр, ааспыт сыллааҕы үбүлээһин кээмэйэ 48 мөлүйүөн 800 тыһыынча солкуобайга тэҥнэстэ. 2024 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэнтыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллыбыт субвенция кээмэйэ 482 мөлүйүөн солкуобайга тэҥнэстэ. Бүдьүөттэр икки ардыларынааҕы трансферт быһыытынан барыта 21 мөлүйүөн 500 тыһыынча солкуобай көрүлүннэ. Ону тэҥэ улууспут тэрээһиннээх хаһаайыстыбалара уонна бааһынайдара Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыыппыт араас хайысхалаах конкурстарыгар кыттаннар 106 мөлүйүөн сууммалаах субсидиянан туһаннылар. 36 625 туонна от оттонон сыллааҕы былааны 92 бырыһыан толордубут. Улуус үрдүнэн оттооһуҥҥа 40 мобильнай биригээдэ тэриллэн үлэлээтэ, биригээдэлэри тэрийиигэ өрөспүүбүлүкэттэн 11 мөлүйүөн 997 тыһыынча солкуобай көрүллүннэ, кинилэр 7073 туонна оту бэлэмнээтилэр.Ыһыыга туһаныллар иэммит 2591 гектарга тиийэ улаатта. Улуус үрдүнэн 1921 гектар сиргэ кормовой культура ыһыллан барыта 760 тонна күөх ыһыыны, 1088 тонна сенаһы ыллыбыт, 1650 тонна сиилэс уктубут.4893 туонна үүт соҕотуопкаланан сыллааҕы былаан 100 % туолла. Социальнай-экономическай өттүнэн бигэ туруктаах буоларга, нэһилиэнньэни сибиэһэй бэйэ оҥорон таһаарбыт бородууксуйатынан хааччыйарга улуус «Сир Ийэ» сири кытта үлэҕэ пилотнай бырайыага көдьүүстээхтик үлэлиир. Бырайыак чэрчитинэн барыта 2024 сылга 100 мөлүйүөн солкуобайдаах үлэ барда.Билигин дойду уонна өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бөдөҥсүтүү үлэтэ күүскэ бара турар. Онно олоҕуран улууспутугар сүөһү көрөр 6 кэпэрэтиип тэрилиннэ. Ол түмүгэр баар сүөһүнү тутан хаалыахпыт, олохтоох бородууксуйа үрдүүрүн ситиһэн нэһилиэнньэбитин сибиэһэй, бэйэ онорон таһаарбыт бородууксуйабытынан хааччыйыахпыт.Хотон тутуутугар Мырыла кэпэрэтиибэ 19 мөлүйүөнү солкуобайы ылары ситистэ.Ил Түмэн дьокуутааттарын сэтинньи 27 күнүнээҕи уочараттаах онус пленарнай мунньаҕар, тыа хаһаайыстыбатын өйөбүлүн боломуочуйатын кэҥэтэн, министиэристибэттэн улуустарга биэрэр туһунан сокуон ылылынна. Саҥа сокуон 2025 сыл тохсунньу 1 күнүттэн күүһүгэр киирдэ. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагырааммата 15 миллиард солкуобай харчынан үбүлэнэриттэн, баһыйар өттө — 8 миллиард солкуобай субвенция быһыытынан олохтоох салайыныы уорганнарыгар кэлиэҕэ. Субвенция 34 улууска уонна 2 куораттааҕы уокурукка 14 хайысханан, 3 тус сыаллаах ыстатыйанан ыытыллыаҕа. Сүрүннээн, үүт уонна сүөһү харчыта көрүллэрин таһынан кыра кыамталаах объектары тутуу боломуочуйалара бэриллэр. Маны тэҥэ былырыын олоххо киирбит Саха өрөспүүбүлэкэтигэр олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыы сирин-уотун туһунан сокуон чэрчитинэн, от ыйыгар Чурапчы улууһугар «Уйгу туоната» олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыы сирин – уотун туһунан Саха өрөспүүбүлэкэтин уурааҕа тахсыбыта. Өрөспүүбүлүкэбитигэр бу саҥа сүүрээн, араас хайысхалаах миэрэлэр бааллара тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын, нэһилиэнньэ дохуоттаах буолуутун хааччыйыаҕа.
Тутуу. 2024 сылга өр күүппүт социальнай суолталаах эбийиэктэрбит үлэҕэ киирэр үөрүүлээх арыллыылара буолла. Саха Сирин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев кыттыылаах Болугур нэһилиэгин 2 этээстээх 120 миэстэлээх саҥа таас оскуолатын аалай кыһыл лиэнтэлэрэ быһылыннылар. Маны сэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ аан маҥнайгытын Дьиэ кэргэн элбэх өҥөнү оҥорор киининарыллыыта Ыал саргытын сылыгар суолталаах бэлэх буолбута. Кулун тутар 12 күнэ улууспутугар историческай күн. Киэн туттар биир дойдулаахпыт Саха сирин бастакы Ил Дархана, сенатор Егор Афанасьевич Борисов бибилэтиэкэ-архива кини үбүлүөйдээх 70 сааһын көрсөр сылга ааный арыйда. Ону кытта доруобуйа харыстабылыгар бөдөҥ ситиһиинэн буолбут Прокопий Нестрович Сокольников аатынан киин балыыһабыт комплексын иккис уочаратабу күн үөрүүлээх быһыыга-майгыга үлэҕэ киирдэ.Саҥа эбийиэккэ балыыһа сүрүн салаалара бааллар – күҥҥэ 100 пациены көрөр поликлиника, терапевтическай салаа, дьахтар уонна оҕо консультациялара, күнүскү стационар, стоматология, реабилитация, суһал көмө отделениелара. Саҥа оборудованиелар ахсааннарыгар МРТ, стоматология хааччылыыта, ЛОР-комбайн, физиотерапия аппаратурата, онтон да атыттар бааллар. Саҥа техника кэлэн, медиктэр диагностааһын уонна эмтээһин саҥа ньымаларын киллэрэргэ үлэни ыыталлар. Эмиэ бу күн спорт туонатынан ааттаммыт Чурапчыбытыгар Афанасий Кирикович Софронов аатынан култуурунай-спортивнай уораҕай олоххо киирэн үөрүүбүт үксээтэ. Бу сыл биир улахан ситиһиитинэн ытык Бахсы сиригэр арыллыбыт Тарас Павлович Местников аатынан норуот айымньытын саҥа дьиэтэ буолар. Култуура национальнай бырайыагынан тутуллубут тупсаҕай оҥоһуулаах «Сырдык эйгэ» култуура дьиэтэ айар куттаах бахсыларга сыл бастыҥ бэлэҕэ буолла. Бу тутууну кытта култуура национальнай бырайыгынан Чурапчы нэһилиэгин Андрей Андреевич Саввин аатынан История уонна этнография түмэлигэр хапытаалынай өрөмүөн ыытыллан музейбыт саҥалыы тыыннанна. Түмэл өрөмүөн кэннэ үөрүүлээх арыллыытыгар култуура уонна духуобунай сайдыы министрэ Афанасий Ноев музей хааччыллыытыгар «Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыак чэрчитинэн олоххо киирэр 5,3 мөл. сууммалаах субсидия сэртипикээтин туттарда. Ахсынньы 09 күнүгэр Аҕа дойду Дьоруойун күнүн чэрчитинэн бойобуой Албан аат түмэлэ аан бастакытын арылынна. Маны сэргэ оҕо-ыччат дьоммут сайдар кыахтарыгар сөптөөх эйгэ тэриллэн Ыччат киинэ арылынна. Хоптоҕо нэһилиэгэр саҥа врачебнай амбулатория тутуллан үлэҕэ киирдэ. 2024 сылга хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраамматынан олоххо киирбит Арыылаах нэһилиэгэр 7 кыбартыыралаах,Чакырга 3 уонна 4-түү 5-тии квартиралаах 4 дьиэ, Чурапчы нэһилиэгэр Павел Пинигин аатынан уулусса 10-нугар 25 квартиралаах уонна Е.А.Борисов аатынан уулусса 14 а аадырыска 53 квартиралаах саҥа дьиэлэр тутуллан киирдилэр.
Суоллары тутуу, өрөмүөннээһин, быһыттар. Мырыла – Даайа-Амма хайысхатынан сытар суол учаастагын тутуута, Хоптоҕо – Хадаар – Хайахсыт нэһилиэктэринэн ааһар «Абалаах» өрөспүүбүлүкэ суолталаах суол хапытаалынай өрөмүөнүн үлэлэрэ саҕаланнылар. Чурапчы нэһилиэгин иһинээҕи суоллары аспааллааһын 2023 сылтан барар.Егор Афанасьевич Борисов аатынан уулуссаны аспааллааһын үлэтэ саҕаламмыта. Одьулуун нэһилиэгин Бэрэ быһытын уонна Чурапчы Харыылаахбыһытын тутуу үлэлэрэ быйылгынан түмүктэниэхтэрэ.
Гаастааһын, киин ититии. 2024 сылга Чурапчы улууһа дьиэлэргэ күөх төлөнү киллэриигэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн улуустарга бастакы миэстэҕэ сылдьар. Барыта 647 дьиэҕэ гаас киирдэ: Чурапчы нэһилиэгэр – 419, Хатылыга 159, Хадаарга 35, Одьулууҥҥа 5, Дириҥҥэ 21, Хайахсыкка 5, Чакырга 3. Гаастааһын саҕаланыаҕыттан улуус үрдүнэн уопсайа 3156 абонент гааска холбонно. Хатылы нэһилиэгэр уонна Чурапчыга 10-с пусковой комплексы үлэҕэ киллэрии сыл үөрүүлээх түгэннэриттэн биирдэстэрэ буолбута. Киин ититиини киллэриигэ өрөспүүбүлүкэ “ОДьКХ” тэрилтэтэ, улуус уонна нэһилиэктэр дьаһалталара үс өрүттээх сөбүлэҥ түһэрсэннэр, Чыаппараҕа, Кытаанахха саҥа котельнайдар тутуллаары билигин бырайыактара оҥоһулла сылдьар. Оттон Мугудай нэһилиэгэ өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытта хочуолунай тутуутугар концессионнай сөбүлэҥи түһэрсэн, матырыйааллара номнуо кэлэн, үлэ быйылгыттан саҕаланыахтаах. Чааһынай дьиэни киин ититиигэ холбоппут 41 ыалга 4 мөлүйүөн 891 тыһыынча солкуобай, оттон гаастааһыҥҥа 598 ыалга 88 мөлүйүөн 806 тыһыынча солкуобай сууммалаах аадырыстаах көмөлөр оҥоһулуннулар.
Үөрэхтээһин. Улууска 16 уһуйаан, 26 оскуола уонна 3 эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэрэ бааллар. Барыта 1070 педагог үүнэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ үлэлиир. Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһиҥҥэ уһуйааҥҥа уочарат суох, улуус үрдүнэн уопсайа 88 араас хайысхалаах группа 1500 кырачааннары хабан үлэлиир. Оҕолорго аналлаах “Юные экоскауты” – экологическай хамсааһын, “Хоһуун” патриотическай түмсүү бырайыактарын, «Приобщение детей дошкольного возраста к культурным традициям народов России» Татарстан, Чувашия, Бурятия, Саха республикатын уһуйааннара кыттыылаах бырайыак автордара буолан тэрийэн үлэлэтэбит. Педагогтарга “Инновационное дошкольное образование” бырайыак тула эдэр педагогтарга — ПРО-ДО түмсүү, “Үйэтитии» бырайыак, “Төрөөбүт тылы кыра саастан сайыннарыаҕыҥ” хамсааһын үлэлииллэр. 2024-2025 үө.дь. уопсай үөрэхтээһининэн 3975 оҕо хабыллар. Ааспыт үөрэх дьылыгар үөрэҕи билии 100%-ҥа, хаачыстыба 63%-ҥа тэҥнэстэ. Оскуоланы 225 оҕо түмүктээбититтэн БКЭ-ни 188, ГВЭ-ни 7 оҕо туттарда. Элбэх оҕо обществознание (40), биология (27), химия (25) предметтэрин таллылар. Былырыыҥҥы сылы кытта тэҥнээтэххэ ЕГЭ түмүгүнэн 12 предметтэн 6-гар орто баал уонна экзамены туттарыы бырыһыана тубуста. «Үөрэххэ уһулуччу ситиһиилэрин иһин» мэтээл 1 степенин 4 оҕо, 2 степенин 15 оҕо ылары ситистэ.183 выпускник үөрэххэ киирэн, уопсай үөрэххэ киирии 98% тэҥнэстэ. Үрдүк үөрэххэ – 70 оҕо (37%) киирдэ, ол иһигэр 11 оҕо республика тас үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар, онтон 5 – тас дойдуларга (Кытайга, Казахстаҥҥа) киирдилэр. Үрдүк үөрэххэ киирии былырыыҥҥы көрдөрүүттэн 1% үрдээтэ. «Инникигэ хардыы» научнай-практичекай конференцияҕа иккис сылын улуус хамаандата республикаҕа бастыыры ситистэ. Россия таһымыгар 25 эдэр чинчийээччи ситиһиилээхтик кытынна. Россиятааҕы үөрэнээччилэр олимпиадаларын республикатааҕы түһүмэҕэр 15 предмеккэ 62 кыттааччы ыҥырыллан, 4 оҕо кыайыылаах уонна 15 оҕо призер буолла. Үөһээ Бүлүү улууһугар «Эдэр профессионаллар» эрэгийиэннээҕи күрэхтэригэр «Быыһыыр-өрүһүйэр үлэлэр» салааҕа Чурапчы гимназиятын үөрэнээччилэрэ С.С. Абрамов салалтатынан кыһыл көмүс мэтээли ылан Владивосток куоракка республика чиэһин көмүскээтилэр. Республикатааҕы чемпионаттарга Сылаҥ орто оскуолатын оҕолоро Антон Сивцев “Лабораторный медицинский анализ”, Миша Слепцов “Социальный и медицинский уход”, Валерия Макарова “Эстетическая косметология” хайысхаларга кыһыл көмүс мэтээли ыллылар.Сэтинньи ыйга улахан кылаас оҕолоругар ыытыллыбыт Арассыыйатааҕы агрогенетикаҕа «Иннагрика» олимпиадатын полуфиналын кыайыылааҕынан Сылаҥ орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ ааттаннылар. Олимпиада Уһук Илин федеральнай уокурук Владивосток куоратыгар ыытылынна. Ким Ширяев «Агрохимия», Луиза Неустроева «Агрогенетика» хайысхаларга кыайыылааҕынан буоллулар. Уһуйааннарга 154, оскуолаларга 338 доруобуйатыгар хааччахтаах оҕолорго усулуобуйа оҥоһуллан үлэ-хамнас ыытыллар. Адаптированнай программалары толору үлэлэтэргэ, педагогтар таһымнарын үрдэтэр сыаллаах республика үс муниципальнай тэриллиитин иһигэр киирэн, Ресурснай киин арыллыаҕа. Тирэх тэрилтэлэринэн Хатылы орто оскуолата, Чурапчы нэһилиэгин “Чуораанчык”, Дириҥнээҕи “Ыллык” уһуйааннара ананнылар.Иитии-үөрэтии үлэтэ улууспутугар дьүөрэлээн ыытыллар. Уһуйаантан саҕалаан оҕо төрөөбүт дойдутун таптыырыгар, айылҕатын харыстыырыгар, норуот үгэстэрин тутуһан сайдарыгар дьоһун хардыы оҥоһулунна. «Боотур Уус сыдьааннара» иитии программата 2023 сыл тохсунньу ыйыттан киирэн, үс хайысханан үлэ барар.Сылы быһа үөрэнээччилэр үөрэх уонна эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр дьоҕурдарын, сатабылларын сайыннараллар. Эбии үөрэхтээһини үөрэх эйгэтигэр 3 тэрилтэ, культура эйгэтигэр Чурапчытааҕы уонна Дириҥнээҕи ускуустуба оскуолалара тэрийэллэр. Былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар 85% оҕо эбии үөрэхтээһининэн хабылынна. Эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэрин базатын сайыннарыыга улуус салалтата сыллата кыһамньытын уурар, ааспыт үөрэх дьылыгар «Радость» оҕону сайыннарар киин айар мастарыскыайа үлэҕэ киирбитэ, оҕо-аймах сайдарыгар дьарыктыыр эбии дьиэ-уот бэрилиннэ. «Радость» киин 6 хайысхаҕа, Чурапчытааҕы үөрэтэр-оҥорон таһаарар комбинат 2 идэҕэ, Оҕо спортивнай оскуолата 12 көрүҥҥэ үүнэр көлүөнэни дьарыктаан дьоҕурун сайыннарар, этин-хаанын эрчийэр. Дириҥ агрошколатын Бизнес-инкубатора 9 идэҕэ, С.А.Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолата 3 идэҕэ свидетельство туттардылар. Байыаннай-патриотическай иитиигэ, эти-хааны эрчийиигэ улахан болҕомто ууруллан кэллэ. Республикатааҕы «Снежный барс» күрэххэ төрдүс төгүлүн, республикатааҕы «Юнармия» күрэҕэр бастаатыбыт, Москваҕа байыаннай-патриотическай күрэххэ, чинчийэр-поисковай үлэҕэ оҕолорбут ситиһиилээхтик кытыннылар, Новгород-Старая Русса-Ильмень күөл хайысханан «Эһэлэрбит хорсун суолларынан» экскурсия иккис сылын оҕолору түмтэ. Оскуолаларга барыларыгар музей хосторо тэриллэн төрөөбүт дойду историятын үөрэтиигэ тирэх буолаллар. Барыта реестрга киирбит 24 лааҕыр үлэлээтэ, 1155 оҕо хабылынна. 117 анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын оҕолоруттан сайын устата 43 оҕо республика уонна республика тас өттүгэр баар араас лааҕырдарга босхо сынньанан кэллилэр. «Кустук» лааҕырга иккис сылын тутууга уонна өрөмүөҥҥэ улуустан 3 мөлүйүөн сууммалаах үп көрүлүннэ. Оскуолалар бэйэлэрин күүстэринэн сайыҥҥы сынньалаҥы тэрийиигэ ылыстылар. Эдэр спортсменнарбыт сайыҥҥы күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кытыннылар. «Спортивные якутяне» үөрэнээччилэр спартакиадаларыгар 90 оҕо кыттан 2-кис бөлөххө улуус хамаандата кыайыылааҕынан ааттанна. Саха сиригэр ыытыллыбыт 8-сыс «Азия оҕолоро» оонньууга 33 оҕо күрэхтэстэ, 43 оҕо культурнай программаҕа кытынна. Чурапчы спорт туоната буоларын оҕолорбут бигэргэттилэр.От ыйын 8-10 күннэригэр Мэҥэ Хаҥаласка ыытыллыбыт 20-с Тыа сирин педагогическай дьаарбаҥкатыгар улуус улахан делегацията 73 бырайыагынан ситиһиилээхтик кытынна.Хатылы орто оскуолатын учуутала, республикатааҕы кылаас салайааччыларын куонкуруһун лауреата Елена Петровна Иванова Саха сирин делегациятын састаабыгар киирэн Уһук Илин Федеральнай уокурук кылааһын салайааччыларын форумугар кыттыыны ылла.Чурапчы нэһилиэгин «Туллукчаан» уһуйаан музыкальнай салайааччыта Диана Дмитриевна Портнягина «Сүрэхпин оҕолорго аныыбын — 2024» республикатааҕы куонкурус лауреатынан буолла.П.И. Борисова аатынан Чурапчы нэһилиэгин «Улыбка» уһуйаанын иитээччитэ Анастасия Николаевна Нестерова “Сыл бастыҥ иитээччитэ» куонкуруска кыайан Россияҕа республика чиэһин көмүскээтэ.Республика 100 чулуу педагогтарын ортолоругар киирэн Г.Д.Барашков аатынан Бахсы орто оскуолатын нуучча тылын уонна литературатын учуутала Мария Романовна Барашкова, Чурапчы нэһилиэгин «Улыбка» уһуйаанын иитээччитэ Анастасия Николаевна Нестерова, Д.П. Коркин аатынан Олимпийскай эрэллэри бэлэмниир ЧРОСИО ОБЖ уонна физкультура учуутала Петр Назарович Егоров 100 тыһыынча солк. бириэмийэни туттулар. Бастыҥ педагог-наставникка СӨ Ил Дарханын бириэмийэтин С.К. Макаров аатын сүгэр Чурапчы гимназиятын омук тылын учуутала Наталья Алексеевна Белолюбская ылла. Сыл ахсын ыыттыллар «Бастын учуутал» республикатааҕы конкурска С.К.Макаров аатынан Чурапчытаа5ы гимназия ОБЗР предмет учуутала Абрамов Сергей Сергеевич ситиһиилээхтик кыттан, улууспут чиэһин көмүскээн лауреат үрдүк аатын ылла. Үөрэхтээһин тэрилтэлэрэ инновационнай бырайыактарынан үлэлииллэр. Оскуолаларга – 2, уһуйааннарга — 13 республикатааҕы уонна 6 уһуйааҥҥа федеральнай статустаах бырайыактар бааллар. Республикатааҕы статуска кандидат бырайыагынан 3 оскуола үлэлиир. СӨ Ил Дарханын гранын Одьулуун орто оскуолата, Чурапчы нэһилиэгин «Туллукчаан» уһуйаана уонна Сылаҥ орто оскуолата ыллылар. Д.Г. Барашков аатынан Бахсы орто оскуолата «Семейный туристический маршрут «Дьиэ кэргэн кыһата» бырайыагынан Төрөппүттэр түмсүүлэрин көҕүлээһин куонкуруһугар кыайан 500 тыһ. солк. бириэмийэлэннэ.Төрөөбүт кыраайы үөрэтиигэ, «Боотур Уус сыдьааннара» бырайыак иһинэн, улууспут география уонна история учууталларын холбоһуктаах үлэлэрин түмүгэр, 5-һис кылаастарга «Край родной Чурапчинский» үөрэнэр кинигэ таҕыста. Үөрэх салалтата педагогтар үлэлэрин үйэтитиигэ “Чурапчы улууһун учууталлара” 2021 сылтан тахсар сериятыгар 9 кинигэ таҕыста. Өр сылларга сэбиэдиссэйинэн таһаарыылаахтык үлэлиир, үлэлээбит наставниктарбыт туһунан «Лидерство и наставничество: связь поколений” кинигэ тахсан сүрэхтэннэ. Ону тэҥэ киэн туттар учууталларбыт Анна Егоровна Гордеева, Петр Гаврильевич Старостин туһунан кинигэлэр таҕыстылар. СӨ Үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтин рекомендациятынан үөрэхтээһин форумнара тэриллибиттэрэ. Ахсынньы ый 19-20 күннэригэр «Үөрэхтээһин – сайдыы бигэ тирэҕэ» илин эҥээрдээҕи үөрэхтээһин I форума ыытылынна. 7 улуустан 200-тэн тахса киһи кэлэн, икки күн устата үөрэхтээһиҥҥэ тирэҕирэн, тыа сирин сайдыытын тула киэҥ ырытыһыылаах кэпсэтиини ыытан, астынан тарҕастылар. Хас биирдии хайысхаҕа эппиэттээх улуустар ананнылар. Чурапчы улууһа агро уонна чөл туруктаах буолуу хайысхатыгар эппиэтинэстээҕинэн ананна. Форум түмүгүнэн ылыныллыбыт концепция ахсынньы саҥатыгар диэри үөрэтиллэн, СӨ Үөрэх уонна наука министиэристибэтигэр бигэргэтиигэ киирбитэ.
2024 сыл Чурапчытааҕы физическэй култуура уонна спорт судаарастыбаннай институтугар бэлиэ сыл — үөрэх кыһата төрүттэммитэ 25 сылын бэлиэтээтибит. Күн бүгүн Чурапчытааҕы физическэй култуура уонна спорт иниститута дойду 14 профильнай үрдүк үөрэҕин кыһатын ахсааныгар киирэр. Үрдүк үөрэххэ 7 хайысханан күнүскүгэ 281 устудьуон, кэтэхтэн 288 киһи үөрэнэр. Орто профессиональнай үөрэххэ 3 хайысханан 116 устудьуон үөрэнэ сыллдьар. 2024 сылга маннык конференциялар буоллулар: «Физическая культура, спорт, наука и образование»VIII бүтүн арассыыйатааҕы конференция, «Азия оҕолоро»VIII аан дойдутааҕы спортивнай оонньуулар тэрээһиннэрин иитинэн «Университетский спорт: здоровье и процветание нации», «Современные проблемы физической культуры, спорта и молодежи»XIрегионнааҕыэдэр учуонайдар научнай-практическай конференциялара.Конференциялар түмүктэринэн научнай үлэлэр хомуурунньуктара тахсыталаабыта. Институт киэн туттуутунан, биллэн турар, устудьуоннар буолаллар. 2024 сылга араас таһымнаах күрэхтэһиилэргэ ситиһии үгүс. Олортон биир саамай улахан таһымнаахтарынан Парижка ыытыллыбыт XХХIII Олимпийскай оонньууларга 2 куурус устудьуона көҥүл тустууга аан дойду кылаастаах спорт маастара, Европа 2019 — 2022 сылларга чемпиона, призера, 2022 сыллаахха аан дойду чемпионатын кыттыылааҕа Владимир Егоров уонна 4 куурус устудьуона, көҥүл тустууга аан дойду кылаастаах спорт маастара, 2016 сыллаах төрүөх ыччаттарга Россия, Европа чемпиона, Австралия 2022 сыллаахха чемпиона, Океания чемпионатын кыайыылааҕа, 2022 аан дойду чемпионатын кыттыылааҕа Георгий Окороков кыттыылара буолар.Өссө биир бэлиэ түгэнинэн спортивнай тустууга Россиятааҕы устудьуоннар чемпионаттарыгар 4 куурус устудьуона Олег Фомин бэйэтин ыйааһыныгар чемпионнаабыта буолар, биһиги хамаандабыт 2 миэстэни ылары ситиспитэ. 2024 с. Чайковскай куоракка Россия физкултуурнай үөрэх кыһаларын бэстибээлигэр институт устудьуоннарын хамаандата чэпчэки атлетика эстафетатыгар 2-с, (ГТО) многоборьеҕа 2 -с, харгыстардаах түһүмэхтэри туорааһын күрэҕэр бириистээх 3 миэстэни ылаттаабыта. Маны сэргэ биһиги студеннарбыт кулун тутар 17-24 күннэригэр Красноярскай куоракка хотугу многоборьеҕа Россия чемпионатыгар кыттаннар бириистээх миэстэлэргэ тиксибиттэрэ. Оттон Уфа куоракка буолан ааспыт спортивнай тустууга бүтүн арассыыйатааҕы универсиадаҕа 57 киилэҕэ Любомир Ашеин 1 мистэни, 65 киилэҕэ Ньургун Терентьев 3 миэстэни, 74 киилэҕэ Константин Капрынов 2, 79 киилэҕэ Анатолий Никитин 3 миэстэни ылбыттара. Алтынньыга буолан ааспыт Д.П.Коркин кэриэһигэр аан дойдутааҕы турнирга 2 куурус устудьуона Константин Капрынов 2 миэстэни ылары ситиспитэ. Биһиги устудьуоннарбыт уонна да атын кыайыылара элбэх, ол кыайыылар биһигини салгыы өссө сыаллаах-соруктаах үлэни ыытарга кынаттыыллар.Ахсынньы ыйга үбүлүөйдээх сылбытын түмүктүүр дьоро күнү тэрийэммит улууспутугар киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтээтибит. Өр кэмҥэ бэриниилээхтик үлэлээбит коллегаларбытын, түмсүүлээх коллективы өрөспүүбүлүкэ, улуус салалталара кэлэн эҕэрдэлээн, чиэстээн бардылар.
Чурапчытааҕы аграрнай-техническэй колледжка республика 23 оройуонуттан барыта 528 устудьуон үөрэнэр.Билигин колледж 9 кылаас кэнниттэн 7 идэҕэ, 11 кылаас кэнниттэн 5 идэҕэ бэлэмниир. 2024 сыл үрдүк ситиһииттэн саҕаламмыта. Үлэҕэ-үөрэххэ, успуорка, наукаҕа, айар эйгэҕэ, общественнай үлэҕэ үрдүк ситиһиилэр түмүктэринэн, колледж «Лучший в науке» анал аат гранын ылан 5 мөлүйүөннээх сэртипикээт хаһаайынынан буолбута. Кулун тутар 23-30 күннэригэр устудьуоннарбыт Москваҕа аан дойдутааҕы “Инникигэ хардыы” научнай-инновационнай форумҥа кыттан кэлбиттэрэ. форум Арассыыйа Наукаҕа Академиятын 300 сылыгар ананан ыытылынна. Бу улахан форумҥа 1500 киһи кыттынна. Бу тэрээһин биһиги устудьуоннарбытыгар, преподавателлэрбитигэр улахан уопут буолла диэн бэлиэтиибит.Муус устар 19-22 күннэригэр Санкт – Петербург куоракка “Открой в себе ученого” научнай-инновационнай конференцияҕа улахан делегация баран кыттан, 5 дакылааттан 2-тэ бэйэлэрин секцияларыгар 2, 3 миэстэлэри ыллылар. Ыам ыйын 6-15 күннэригэр колледжка бастакытын бүтүн арассыыйатааҕы “Путь к успеху” научнай-практическай конференция ыытылынна. Манна Сахабыт сирин уонна Красноярскай кыраай орто анал үөрэхтэрин студеннара уонна преподавателлэрэ кытыннылар. Өрөспүүбүлүкэ орто анал үөрэхтэрин икки ардыгар сылын аайы араас конкурстар, күрэхтэр ыытыллаллар. “Патриот” интеллектуальнай-байыаннай күрэхтэһиигэ “Доблесть” байыаннай-патриотическай кулууп хамаандата 1 миэстэ, хапсаҕайга өрөспүүбүлүкэ кубогын күрэхтэһиитигэр 3 миэстэ, илин эҥэрдээҕи «Интеллектуальнай-творческай марафон» — 2 миэстэ. 2024 с. улахан кыайыытынан улуус бары олохтоохторугар олус күүтүүлээх авто оскуола уонна автодром арыллыыта буолла. Манна А, В,С категорияларга улууспут олохтоохторо үөрэнэллэр, ханна да атын сиргэ барбакка дойдуларыгар массыына ыытар быраабы ылар кыахтаннылар.
Медицинскэй колледж Чурапчытааҕы салаата. Тыа сиригэр орто анал үөрэхтээх кадрдары олохсутар сыалтан Дьокуускайдааҕы медицинскэй колледж директора Дмитрий Афанасьевич Алексеев бачыымынан, улуус баһылыга, 2019-2022 сылларга Киин балыыһаҕа кылаабынай бырааһынан үлэлээбит Артем Михайлович Ксенофонтов, Аграрнай техникум директора Василий Васильевич Гуляев сөбүлэҥнэринэн, атырдьах ыйын 30 күнүгэр үс өрүттээх сөбүлэҥ илии баттанан Чурапчы улууһугар аан бастакытын орто анал үөрэхтээх эмчиттэри үөрэтэр отделение арыллыбыта. Сэбиэдиссэйинэн Александра Васильевна Седалищева үлэлиир.Отделениеҕа 2022 сыллаахха комиссияны ааһан 11 фельдшер, 15 сиэстэрэ группаларыгар студеннар үөрэнэ киирбиттэрэ, аҥардара балыыһаҕа үлэлии сылдьар алын медицинскэй персонал үлэһиттэрэ. Студеннар дьиэлэриттэн, дьиэ-кэргэннэриттэн, оҕолоруттан тэйбэккэ, миэстэтигэр үөрэнэллэригэр тоҕоостоох усулуобуйа үөскээбитэ. Киин балыыһа орто анал үөрэхтээҕинэн хааччыллыыта 97%. Кэккэ нэһилиэктэргэ орто анал үөрэхтээх эмчиттэр тиийбэт буоланнар маҥнайгы сүһүөх медицинскэй көмө атахтанар биричиинэлэрэ бааллар. Отделение арылларыгар улахан боппуруос турбута: бастатан туран. отделениены салайар сэбиэдиссэй, туһааннаах үлэлэрин кэннэ студеннары үөрэтэр быраастар, сиэстэрэлэр, учууталлар, студеннары ханна базалаан үөрэтии. Аттынааҕы улуустарбытын хааччыйыы боппуруоһа эмиэ турбута.Улуус үбүлээһининэн үөрэтэргэ аналлаах муляжтар сакаастаммыттара, компьютернай техника баар буолбута. Аграрнай техникум биир группаҕа кылаас анаабыта, биир группаны Киин балыыһа базатыгар үөрэтэн саҕалаабыппыт.Отделениебытыгар Тааттаттан, Мэҥэ-Хаҥаластан, Бүлүүттэн, Намтан, Амматтан үөрэнэллэр. Студеннар хайдах историялаах улууска үөрэнэллэрин биллиннэр диэн Чурапчы музейдарын кэритэн көрдөрбүппүт. Көһөрүү музейа ордук долгутан студеннар бэйэлэрин бачыымнарынан сочинение суруйан аҕалбыттара.Участковай сулууспа үлэтин дириҥник биллиннэр диэн участокка, отделениеларга практикаларын бараллар, кыһаллаллар, интэриэһиргииллэр. Студеннар общественнай олохтон туора турбаттар, араас акцияларга, волонтерскай хамсааһыннарга, научнай-практическай конференцияларга, субботниктарга, ыччат Квест оонньууларыгар, кэнсиэрдэргэ, Кыайыы параадыгар кытталлар. 2022 сыллаахха Никитина Диана «Здоровье и образ жизни» Аан дойду үрдүнэн кыттыылаах российскай научнай-практическай конференцияҕа докладынан кыттан дипломант буолбута.2023 сыллаахха 17 фельдшер группата, 2024 сыллаахха 16 сиэстэрэ группата арыллан бүгүн 59 студент үөрэнэ сылдьар. 2025 сыл бэс ыйыгар 15 сиэстэрэ үөрэхтэрин бүтэриэхтэрэ, 14 студент Чурапчыга үлэлии хаалыаҕа, 1 студент Мэҥэ-Хаҥаласка дойдутугар баран үлэлиэҕэ. Преподавателлэр Киин балыыһа быраастара, үрдүк үөрэхтээх сиэстэрэлэр, аграрнай техникум преподавателлэрэ барыта 16 буолан үөрэтэ сылдьаллар.2025-2026 үөрэх сылыгар 15 миэстэ сиэстэрэ группата арыллыаҕа.
Доруобуйа харыстабыла. 2024 сылга Чурапчытааҕы доруобуйа харыстабыла үлэһиттэринэн хааччыллыыта маннык: 7 быраас , 12 орто медперсонал. Үөрэхтэрин саҥа бүтэрэн кэлбит эдэр специалистар — 3 быраас: Кытаанах нэһилиэгин врачебнай амбулаториятыгар учаастактааҕы быраас, поликлиника учаастактааҕы терапевт бырааһа уонна рентгенолог быраас үлэлииллэр. 9 орто медпресонал: 4 сиэстирэ, 4 фельдшер уонна 1 лаборант фельдшер. Атын быраастар: онколог, 2 стоматолог, учаастактааҕы терапевт бааллар. Сыллата устудьуоннары кытта тус сыаллаах дуогабардар түһэрсиллэллэр. Маннык дуогабарынан үрдүк үөрэх кыһаларыгар 39 устудьуон үөрэнэр. Олортон М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-илиҥҥи федеральнай университетка 27 устудьуон үөрэнэр (2 стоматологияҕа, 6 педиатрияҕа, 19 «лечебное дело»); И.М. Сеченов аатынан бастакы Москватааҕы судаарастыбаннай медицинэ университетыгар «лечебное дело» салааҕа 3 устудьуон; Томскай куоракка Сибирдээҕи судаарастыбаннай медицинэ университетыгар «лечебное дело» салааҕа 5 устудьуон; Амурдааҕы судаарастыбаннай медицинэ академиятыгар «лечебное дело» салааҕа 3 устудьуон уонна 1 устудьуон педиатрияҕа. Билигин ординатураҕа «Клиническая лабораторная диагностика» уонна «Анестезиология уонна реаниматология» идэлэргэ 2 киһи үөрэнэ сылдьар. Чурапчыга медицинэ колледжын салаатыгар орто профессиональнай үөрэххэ тус сыаллаах дуогабарынан 20 устудьуон үөрэнэр. Олортон «лечебное дело» салааҕа – 13, сиэстирэ үөрэҕэр – 7. «Сестринское дело» идэҕэ 9, «Лечебное дело» 2 уонна «Лабораторная диагностика» идэҕэ 1 абитуриены кытта тус сыаллаах дуогабар баттанна. 2025 сылга дуогабардаах 7 медсиэстирэ үөрэҕин бүтэрэр. 2024 сылга үрдүк үөрэх кыһатыгар дуогабарынан: И.М. Сеченов аатынан бастакы Москватааҕы судаарастыбаннай медицинэ университетыгар «Лечебное дело» – 3, педиатрияҕа -1. Ординатураҕа «анестезиология и реаниматология» идэҕэ – 1. Орто үөрэххэ «Лечебное дело» – 6, сиэстирэ үөрэҕэр – 5, лабораторнай диагностикалааһыҥҥа – 2. 2024 сылга «Земский доктор» программанан 2 быраас дуогабар түһэрсибитэ: стоматолог уонна рентгенолог. «Земский фельдшер» диэнинэн 2 киһи: Сылаҥ врачебнай амбулаториятыгар, Мындаҕаайытааҕы пууҥҥа уонна Бахсы фельдшерскэй-акушерскай пуунугар медсиэстирэ үлэлииллэр. Бу программанан барыта 57 быраас биир кэмнээх компенсациялыыр төлөбүрү ылла (ЕКВ), билиҥҥи туругунан 34 киһи үлэлии сылдьар. Орто медперсоналтан биир кэмнээх компенсациялыыр төлөбүрү 13 үлэһит ылбыта, билигин 12-тэ үлэлии сылдьар. Кэнники сылларга улууспутугар “Камаз” уонна “ФлюМамм” диэн көһө сылдьар мэдэссиинэ комплекстара кэлэн, тыа дьоно-сэргэтэ доруобуйатын көрдөрүнэригэр, эрдэттэн сэрэтии үлэтэ ыытылларыгар туһалааҕа, табыгастааҕа бэлиэтэннэ.“Камаз” диэн комплекс улууспутугар 2021 сыллаахха кэлбитэ. Туһааннаах быраастар нэһилиэктэри кэрийэн, олохтоохтор доруобуйаларын көрдүлэр-иһиттилэр. Уопсайа 19 маннык өҥө тэрилиннэ. Барыта 3401 киһи доруобуйатын көрдөрүннэ, онтон 893-һэ – оҕо. Ол курдук, окулист, ЛОР, акушер-гинеколог, невролог, психиатр, терапевт, педиатр, психиатр-нарколог, УЗИ, функциональнай-диагностика быраастара, эндокринолог, акушер, дерматолог (биэлсэр) быраастар үлэлээтилэр.“ФлюМамм” комплекс 2023 сыллаахха «Доруобуйа харыстабылын бастакы олугун модернизациялааһын» бырагырааманан кэлбитэ. Тыҥа уонна түөс ыарыыларын эрдэттэн буларга көмөлөһөр. Сыл саҥатыттан нэһилиэктэринэн 22-тэ тахсан үлэлээтэ, уопсайа 1470 киһи доруобуйатын туругун көрдөрүннэ. 1015 киһи флюорографияҕа, 445 киһи маммографияҕа түстэ.
Социальнай политика. 2024 сылга араас хайысхалаах социальнай өйөбүллэр, көмөлөр оҥоһуллан кэллилэр. Региональнай регистргэ 5688 киһи учуокка турарыттан льготанан туһанаачы ахсаана: 3120 үлэ ветерана, 42 тыыл ветерана, 10 сэрии кэмин тулаайаҕа, Чурапчы көһөрүүтүн кыттыылааҕын льготатын туһанааччы – 3, эбии социальнай төлөбүрү ылааччы 1450 киһи учуокка турар.Сыл түмүгүнэн бастакы оҕолорун төрөппүт 87 ыалга биир кэмнээх төлөбүр оҥоһулунна. 25 саастарыгар диэри сана ыал буолбуттарга бэриллэр төлөбүрүнэн биһиги улууспутугар 13 ыал туһанна. Иккис оҕотун оҕоломмут ийэҕэ региональнай хапытаалы улуус үрдүнэн 33 ийэ ылла. Ил Дархан анаабыт “Үйэ оҕолоро” тус сыаллаах хапытаалын сыл устата 179 оҕо туһанна.Эдэр ыаллары дьиэнэн хааччыйыыга 2024 сылга Чурапчы, Сылан, Кытанах, Мугудай, Хатылы нэһилиэктэриттэн 11 дьиэ кэргэн нэһилиэктэртэн утары үбүлээһиннээх 14 мөлүйүөн 236 тыһыынча солкуобайдаах көмө харчыны ыллылар.2024 сылга социальнай контракт нөҥүө барыта 143 киһиэхэ 25 мөлүйүөн 310 тыһыынча солкуобайдаах үп көрүлүннэ. Итинтэн 35-һэ бэйэ дьыалатын тэриниигэ уонна 21-рэ кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннарыыга ананна. Биһиги улууспутугар барыта 1245 инбэлиит баар. Итинтэн оҕотун ахсаана — 164. Олортон 260 киһи республика реабилитациялыыр кииннэригэр доруобуйаларын туругун тупсаран, эмтэнэн кэллилэр. 2024 сылга төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт 44 тулаайах оҕо, 88 доруобуйаларын хааччахтаах тастан көмөҕө наадыйар, 15 өй-санаа өттүнэн бэйэлэрин дьайыыларыгар эппиэттээбэт киhи учуокка тураллар. Сыл устата учуокка турар оҕолор, дьон олорор усулуобуйаларын көрүү, бырааптарын көмүскээһин үлэтэ тиhигин быспакка барар.2024 сыллаахха улуус урдунэн уопсайа 30 үс уонна онтон элбэх оҕолоохдьиэ кэргэн босхо уһаайбанан хааччылынна. Босхо уһаайба оннугар биирдэ бэриллэр 200 тыһыынча солкуобайдаах Федеральнай үбү 105 ыал ылла. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн оҕолоро нэһилиэк иһинэн автобуһунан босхо айаннарыгар, оскуолаҕа босхо аһылыктарыгар анаан бюджеттан 3 мөлүйүөн 835 тыһыынча солкуобай көрүлүннэ. Сыл устата социальнай хайысхалаах коммерческайа суох общественнай тэриллиилэр граннарыгар 96 проект оҥоһуллан кытынна. Араас таһымнаах граннар кыайыылаахтарынан 12 проект буолла. Бу сылга улууспутугар уопсайа 35 мөлүйүөн 714 тыһыынча солкуобай сууммалаах грант уонна субсидия харчыта кэлэрин ситистибит.
Биһиги улууспутугар ийэ оруолун үрдэтиигэ киэҥ хабааннаах үлэлэр ыытыллыбыттара, онтон биир сүрүнэ бастакы оҕолорун төрөппүт, эбэтэр иитэ ылбыт ийэлэргэ улуустан 50 тыыһынча солкуобайдаах сертификат бэриллиитэ буолар. Сертификат ийэни, дьиэ кэргэни туруктаах буоларыгар өйөөһүҥҥэ уонна улууска демографическай балаһыанньаны тупсарыыга туһуланар. 2022 сылтан барыта 184 ийэ сертификаты туппут буоллаҕына, 2024 сылга 67 ийэҕэ туттарылынна. «Ыал саргыта» бырайыак чэрчитинэн 50, 60, 70 сыл бииргэ олорор үбүлүөйдээх ытык-мааны ыалларбытыгар, хас сыл бииргэ олорбуттарынан суммалаах сертификаты туттарабыт. Күн бүгүн улууспут үрдүнэн 20 сайабылыанньа киирдэ, онтон биир дьэ кэргэн 60 сыл бииргэ олорбуттарынан 60 000 солк. ыллылар. Ыал Саргытын сылыгар улууспутугар иккис төгүлүн Эр дьон сийиэһэ, дьахталлар пленумнара дьиэ кэргэн форумнара, ийэ, аҕа декадалара тэрилиннилэр. Прасковья Ильинична Борисова аатынан бириэмийэни кини дьиэ кэргэнэ уонна улуус «Ийэҕэ махтал» знактарын сыллата туттарабыт.
Дьиэ кэргэҥҥэ элбэх өҥөнү оҥорор киин 2024 сыл тохсунньу ыйыгар “Чурапчытааҕы саастарын ситэ илик оҕолору чөлүгэр түһэрэр киин” базатыгар арыллыбыта, социальнай эйгэ бары уорганнарын боломуочуйаларын холбоон, биир сиргэ «биир түннүк» принцибинэн үлэлиир. Дьиэ кэргэҥҥэ элбэх өҥөҥү оҥорор киин үлэтэ-хамнаһа ханнык баҕарар ыалга бары өттүнэн өйөбүлү оҥоруу, кэлбит дьону көрсөн кэпсэтэн, туох көмөҕө наадыйарын быыһаарыы уонна тустаах исписсэлиистэргэ анаан тута көмөнү оҥорорун тэрийии буолар. Кыһалҕата дириҥ буоллаҕына психолог консультациятыгар сылдьар эбэтэр мобильнай сулууспа бу ыалы кытары быһаарыллыар диэри ситимнээхтик үлэлиир. Ыҥырыллан кэлбит исписсэлиистэр оҕолоох ыалларга аадырыстаах көмөнү оҥороллор. 2024 сылга 867 дьиэ кэргэн өҥөнү туһанна, «Аал Луук мас» дьиэ кэргэн кулууба 509 ыалга араас дьаһаллары ыытта, психологическай онлайн приемнай сулууспата 379 өҥөнү оҥордо, 17 нэһилиэккэ 28-та мобильнай сулууспа үлэһиттэрэ сылдьан нэһилиэнньэҕэ киин үлэтин сырдаттылар. Ону таһынан логопед, психолог, АФК инструктора уопсайа 130 саастарын ситэ илик оҕолорго комплекснай реабилитацияны ыыттылар. Дьиэ кэргэн «Мать и дитя» хоһугар 4 ийэ уонна 14 оҕо киирэн толору көмөнү ыллылар. “Силис” проегынан сыл устата 89 аҕам саастаах дьоҥҥо анаан үөрэхтээһин, маастар кылаастар уонна туһалаах информацияны тарҕатыы буолбута. Улууспутугар Эпиэкэ уонна попечительство хайысхатынан Дьиэ кэргэҥҥэ элбэх өҥөнү оҥорор киин иһинэн “Оҕону иитэ ылар төрөппүттэр оскуолалара» үлэтин саҕалаабыта, бу оскуолаҕа дьиэ кэргэн 80 чаастаах үөрэҕи барар уонна түмүгэр туоһу сурук тутар. Уопсайа үс дьиэ кэргэн үөрэҕи ааста. “Радуга” күнүскү оҕону дьарыктыыр бөлөххө уопсайа 60 оҕо хабылынна.
Сокуоннай саастарын туола илик оҕолор дьыалаларын көрөр хамыыһыйа. Улууска барыта 7356 сокуоннай сааһын туола илик оҕо баар, олортон 14-гэр диэри саастааҕа 6106, 14-тэн 18-гар диэри 1250 оҕо. 2024 сыл 11 ыйын устата саастарын туола илик оҕолор дьыалаларын көрөр хамыыһыйаҕа барыта 80 административнай дьыала киирдэ (ааспыт сыл 10 ый түмүгүнэн -123). Ол иһигэр сокуоннай саастарын туола илик оҕолорго сыһыаннаах 8 дьыала (ааспыт сылга 10 ый түмүгүнэн — 8 дьыала), төрөппүттэргэ уонна улахан дьоҥҥо сыһыаннаах 66 дьыала көрүлүннэ (ааспыт сылга 115 дьыала). Дьыалалары көрүү түмүгүнэн 73 киһи административнай эппиэтинэскэ тардылынна, ол иһиттэн 45 – административнай сэрэтии, 28 – административнай ыстыраап. Төрөппүттэр эбээһинэстэрин ситэ толорбот буолууларыгар 65 дьыала баар (ааспыт сылга-97), сокуоннай саастарын туола илик оҕолор общественнай миэстэҕэ итирик туруктаах сылдьан 3 оҕо түбэспит, мантан бары 3-оҕо оскуола үөрэнээччилэрэ. Административнай дьыала кинилэр төрөппүттэригэр, бэйэлэрин ааттарыгар туолан, хамыыһыйа көрүүтүгэр киирбитэ. Паспорын сүтэрэн 4 оҕо дьыалата көрүллүбутэ (ааспыт сылга — 2). Хонтуруолга сылдьар оҕолорбут «Туһалаах сайын» проект чэрчитинэн сайыҥҥы кэмнэ үлэ лааҕырынан хабыллан 1 сезон устата дьарыктаах сырыттылар. Уопсайа 16 оҕо хабыллыбыта. Республикаҕа сайыҥҥы үлэ күрэҕэр Чурапчы улууһа 2 миэстэ буолары ситиһэн, онон 8 оҕоҕо «Сосновый Бор» лааҕырга путевка бэриллэн, оҕолор сынньанан кэллилэр. Социальнай өттүнэн кутталлаах балаһыанньаҕа сылдьар дьиэ кэргэн ахсаана бу сылга аҕыйаата – 8 (аспыт сылга — 10).Сааһын туола илик оҕо ыар буруйу оҥороро үрдээтэ, 2024 сыл 10 ый түмүгүнэн – 3 буолла, (ааспыт сылга 2 буруй этэ).ИДьО сокуоннай саастарын туола илик оҕолор учуоттарыгар барыта 30 оҕо турар (ааспыт сылга — 75). Хас биирдии учуокка турааччыга анал өйдөтөр – сэрэтэр үлэ былааннанан ыытыллар, туһааннаах тэрилтэлэринэн социальнай, психологическай, медицинскэй көмө оҥороллор.Күһүн, саас уонна оскуола оҕолоро каникулга сылдьар кэмнэригэр улуус үрдүнэн оҕолор түүҥҥү кэмҥэ сылдьыыларын бэрэбиэркэлиир, бэрээдэги кэһэллэрин сэрэтэр ИДьО үлэһиттэрин, общественноһы хабан 58 рейдэ ыытылынна. Бу рейдэ кэмигэр социальнай өттүнэн кутталлаах балаһыанньаҕа сылдьар дьиэ кэргэн дьиэлэрэ-уоттара бэрэбиэркэлэнэр, эдэр ыччат мустар сирдэрэ хонтуруолланаллар. 7 рейдэ оҕоҕо бытовой гааһы уонна арыгыны атылыылларын сэрэтиигэ ананна, хонтуруолунай закупкалар оҥоһулуннулар, манна 4 атыыһыт оҕоҕо бытовой гаас болуонун көҥүлэ суох атылааннар ыстырааптаннылар.Комиссия аатыттан оскуолаларга сокуону кэһии усулуобуйаларын туоратарга уопсайа 3 представление барбыта.Ыам ыйыгар учуокка турар оҕолору Таатта оройуонугар Чөркөөх музейын илдьэн көрдөрбүппүт, 16 учетка турар оҕо хабаллыбыта. От ыйыгар оҕолор “Таежный герой” республикатааҕы күрэххэ Дьокуускай куоракка киирэн, 16 хамаандаттан Гран-При буолбуттара, манна 10 учуокка турар оҕо кыттыбыта.
Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуу киинигэр ааспыт сылга947 киһи регистрацияламмыт, ол иһиттэн 193 киһи үлэтэ суоҕунан бэлиэтэммит.Киин көмөтүнэн 197 киһи үлэ булан, учуоттан уһуллубут. Сыл бүтүүтүгэр 66 киһи үлэтэ суоҕунан учуокка турар. Учуокка турбут дьону кытта государственнай программа чэрчитинэн 18 хайысханан үлэ ыытылынна.Үлэ көрдөнөр кэмнэригэр учуокка турбут дьоҥҥо сыл устата 4 мөл. 872 тыһ. пособие төлөннө. Пособие алын кээмэйэ 2 255,40 солк, үрдүкү кээмэйэ 19 234,60 солк буолар. Нэһилиэктэргэ аҕыйах үлэ миэстэтэ тахсарынан ордук бэйэ дьыаланы тэринии, быстах үлэ миэстэтин тэрийии диэн хайысхаларга болҕомто ууран үлэ барда. 3 киһи урбаанньыт (самозанятай) буолла, кинилэргэ республика бюджетыттан 150-нуу тыһ. солк. харчынан көмө төлөннө, бу хайысханан көрүллүбүт суумма 450 тыһ. солк. тэҥнэстэ. Быстахүлэмиэстэтинтэрийэргэ «Общественные работы по программе дополнительных мер содействия занятости» диэн программа чэрчитинэн 21 үлэмиэстэтэтэриллиннэ. Бухайысханан 8 олохтоохтэрилтэуоннаурбаанньыткытынна. Общественнайүлэҕэ кыттыбытдьонноыйга 35 тыһ. 074,32 солкуобайхарчынан төлөннө (уопсайсууммата 2 мөл. 758 тыһ.солк.).Үлэүксүн тыа хаһаайыстыбатынсалаатыгар туһуланна. ТыасириттэнпромышленноскадиэнхайысхананЧурапчыулууһуттан 10 эдэрыччатреспубликаараасмуннуктарыгарпромышленнайтэрилтэлэргэүлэҕэ киирдилэр.Ааспыт сыл устата 27 киһи кылгас болдьохтоох курстарга үөрэнэн повар идэтигэр 3 киһи, электрик 2, харабыл 3, оператор ЭВМ 1, погрузчика суоппара 3, бульдозер машиниһа 2, бухгалтер 2, урбаан үлэтигэр 3, медицинэ регистратора 1, араас категориялаах суоппар идэтигэр, сварщик уонна да атын курстарга учуокка турар дьон босхо үөрэннилэр.14-17 дылы саастаах оҕолорго сайыҥҥы кэмҥэ үлэлииллэригэр 753 тыһ. 210 солк. көрүллүннэ, барыта сыл түмүгүнэн 120 оҕо хабыллан үлэлээтэ.
Дьиэ кэргэнуонна ыччат социальнай-психологическай өйөбүлүн киинэ. Уопсайа сыл устата 3403 киһиэхэ 3951 өҥө оноһуллунна. Өҥөнү туһанааччылар сүрүннээн үлэлиир улахан дьон-1683 киһи. Үлэлиир ыччат -948 киһи. Онтон оскуола оҕолоро- 553 киһи. Үлэтэ суох дьон улахан дьон – 115 киһи. Үлэтэ суох ыччат – 77,пенсионердар – 14, устудьуоннар – 12, оскуола иннинээҕи саастаах-1 киһи.2266 киһи дьахталлар, эр дьон 1137 киһи.Саамай элбэх этии профессиональнай боппуруостарга, ыал сыһыаннарыгар уонна суһал психологическай көмө боппуруостарыгар киирдэ.Иккис позицияҕа ыал бэйэ икки ардыгар сыһыанна буолла. Чааһынай үлэҕэ нлп тиэхиньикэтин, ону таһынан «эффектон» бырагырааманан, бырайыактыыр методиканан уонна психодиагностика туһаныллыбыттара. Диагностическай үлэ түмүгүнэн ыспыраапка оҥоһулунна.Үһүс позицияҕа Экстреннай психологическай көмө турар. Үлэ сүрүн көрүҥүнэн демобилизацияламмыт уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин кытта индивидуальнай уонна бөлөҕүнэн үлэ формата ыытылынна. Ведомстволар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин чэрчитинэн Кдн и ЗП, УФСИН, ЦЗН учуокка турар дьону кытта былааннаах үлэ барар. Үлэтэ суох учуокка турар дьахталларга кулууп тэрилиннэ. Сыала-соруга: үлэни көрдүүр дьахталлар түмсүүлэрэ, үлэҕэ- хамнаска көҕүлээһин. 2024 сылга барыта 61 үлэтэ суох дьахтар уонна 1 эр киһи хабылынна.П. Н. Сокольникова аатынан оройуоннааҕы киин балыыһаны кытта дуогабарынан нэдиэлэ аайы хат дьахталларга дьарыктар ыытыллаллар. Ону тэҥэ тиһигин быспакка абортан сэрэтэр чааһынай консультациялар ыытылыннылар. 2024 сылга барыта 239 дьахтар хабылынна. Чурапчы оройуонун социальнай харалта үлэһиттэригэр ыарыһахтары тиийэн сөпкө көрүү лекцията ыытылынна. Барыта 13 социальнай үлэһит хабылынна. «Самоцветы» инбэлиит оҕолор төрөппүттэрин общественнай тэрилтэтин кытта сөбүлэһиинэн, сомоҕолоһууга дьарыктар ыытылыннылар. Чурапчытааҕы филиал Чурапчы оройуонун ЧС комиссиятын састаабыгар киирэр. Ону тэҥэ Чурапчы филиала социальнай контракка олоҕуран государственнай социальнай көмөнү оҥорууга хамыыһыйа састаабыгар турар. Чурапчы улууһугар инбэлииттэр декадаларын чэрчитинэн ОВЗлаах 8-11 кылаас оҕолоругар дьарыктар ыытылыннылар. Ону сэргэ инбэлиит оҕолору көрөн олорор төрөппүттэргэ чааһынай консультациялар уонна психологическай дьарыктар ыытылыннылар. «Үөрүү» эбии үөрэхтээһинин киинин учууталларыгар «Мандала своего Я» маастар-кылаас ыытылынна. Психологтар күннэрин чэрчитинэн, Чурапчы оройуонун Болтоҥо нэһилиэгэр «Педагог-психолог-2024» улуустааҕы күрэххэ жюри састаабыгар кыттыыны ылбыппыт. «Россия ийэлэрэ» общественнай тэрилтэтин састаабыгар Чурапчы оройуонун ийэлэригэр анаан билсиһии, сомоҕолоһуу дьарыктар ыытылыннылар. Кыргыттар күннэрин чэрчитинэн «Половое воспитание» диэн темаҕа гимназия үөрэнээччилэригэр дьарык ыытылынна. Барыта 87 кыыс хабылынна. «Айылгы» норуот айымньытын дьиэтин ирдэбилинэн режиссерга «мин танарам » спектаклы туруорарга психологическай көмө ыытылынна.
Үлэ киһитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын «Үлэ киһитэ» бириэмийэтин ылыллар: Кычкин Николай Николаевич — II, Чурапчытааҕы Дмитрий Петрович Кокрин аатынан олимпийскай эрэллэри бэлэмниир интэрнээт оскуола дуобакка старшай тренерэ; Попов Петр Дмитриевич, Дьиэ-уот коммунальнай хаһаайыстыба тэрилтэтин Чурапчытааҕы филиалын оператора котельной; Хоютанова Мария Иустиновна, Степан Кузьмич Макаров аатынан Чурапчытааҕы гимназия физика учуутала.
Култуура. “Айхаллан, Чурапчы!” фестиваль саха биллиилээх олоҥхоһута Иннокентий Гурьевич Тимофеев-Теплоухов «Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур” олоҥхоҕо ананан уратытык ыытыллынна. Чурапчы улууһун бары 17 нэһилиэгэ кытынна. Уопсайа улуус урдунэн 1650 киһи кытынна. 2980 киһи көрдө.Призовой фондата 500 т.с. улуус баһылыга дьаһалынан көрүллэр.Кыра, улахан диэн арааран нэһилиэктэри арааран икки бөлөх. (600 киһиттэн элбэх эбэтэр аҕыйах). Улууспут баһылыгын Чурапчы улууһун норуотун маастардарыгар сыл ахсын ананар гранын Ахматова Надежда Прокопьевна – 200 тыһ. Екечьямов Прокопий Алексеевич – 150 тыһ. Адамов Иннокентий Иннокентьевич – 150 тыһ. ылбыттара инники айар үлэлэригэр үтүө көҕүлээһин буолар.Сахабыт сиригэр өтөрүнэн ыытыллыбатах улахан, киэҥ хабааннаах солун тэрээһининэн “Убайдарбыт ыраас хаарга үктээбит суолларынан…» диэн Ɵксөкүлээх Ɵлөксөй аатынан култуура дьиэтигэр Чурапчы улууhун нэhилиэктэрин норуот айымньытын дьиэлэрин иhинэн тэриллибит ВИА-лар кэнсиэртэрэ буолан ааста. Кэнсиэргэ Чурапчы улууһун 20 ансаамбыла кытынна. Тэрийээччинэн СР культуратын үтүөлээх үлэhитэ, олоҥхо киинин салайааччыта Дмитрий Дмитриевич Попов буолла.Бу сыл биир үөрүүлээх ситиһиитинэн олунньу ыйга Майа сэлиэнньэтигэр «Алыптаах мааска» VII Өрөспүүбүлүкэтээҕи народнай театрдар бэстээбэллэригэр Чурапчытааҕы П.М.Решетников аатынан народнай театр «Биэрэккэ поэт уол турбута» испиктээҕэ Гран-При кыайыылааҕынан буолла. «Лучшая работа драматурга» анал ааты режиссер Василий Николаев ылла. Улууспут култуурата, духуобунаһа инники сайдыытыгар улахан суолталаах бырайыак олуга уурулунна. Кулун тутар 15 күнүгэр Чурапчы улууһун дьаһалтата инникитин бииргэ үлэлииргэ Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун дириэктэрин, и.н.д. Сардаана Ильинична Боякованы кытта биэс сыллаах сөбүлэҥ түһэристилэр. Сөбүлэҥ сыала- биир дойдулаахтарбыт саха биллиилээх фольклористара, кыраайы үөрэтээччи учуонайдарбыт Андрей Андреевич Саввин, Дмитрий Иванович Дьячковскай – Сэһэн Боло үлэлээн, суруйан хаалларбыт чинчийиилэрин бэчээккэ таһааран үйэтитии, киэҥ эйгэҕэ тарҕатыы буолар. Кулун тутар 16-18 күннэригэр дойдубут тэбэр сүрэҕэр Москва куоракка «Дети России» общественнай хамсааһын тэрийиитинэн «Московское время» Аан дойдутааҕы оҕо-ыччат фестивала буолан ааспытын бэлиэтиэххэ сөп. Чурапчыбыт улууһуттан А.П. Гоголев аатынан Чурапчытааҕы оҕо ускуустуба оскуолатын хореография салаатын 4 кылааһын үөрэнээччилэрэ, К.М. Кириллина салайааччылаах, «Алаас сибэккилэрэ» бөлөх «Дьүрүһүй хомуһум» үҥкүүнэн бэрт ситиһиилээхтик кыттаннар, 10-12 саастаахтарга «Норуот үҥкүүтэ» номинацияҕа 1 степеннээх лауреат үрдүк аатын ыллылар, Сахабыт сирин ааттатан кэллилэр.
Дьоһун ситиһии быһыытынан бэлиэтэнэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр Валерий Ноев сырдык кэриэһигэр анаммыт «Мин дууһам ыллыыр» ырыа дьоро күрэҕэр Чурапчы улууһун Хатылы эр дьонун «Көмүөл» ансаамбыла Гран-При үрдүк аатын ылбыттара, сал. СР культуратын үтүөлээх үлэhитэ Екатерина Марковна Лыткина.
Сыллата улууспут култууратын историятын сырдатыыга, үйэтитиигэ болҕомто ууруллар. Чурапчыбыт улууһун култууратын «Айхаллан Чурапчы» программа чэрчитинэн бэчээттэнэн тахсыбыт баай ис хоһоонноох норуоппут үгэһин, уус уран баайын кэрэһэлиир “Народные промыслы – богатство культуры” , “Раритеты Чурапчинского района” открыткалар улуус оскуолаларын 21 уонна улуус библиотечнай ситимин 19 библиотекаларыгар ыам ыйын 31 күнүгэр туттарыллан эдэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ, нэһилиэнньэ билиитин-көрүүтүн кэҥэтиигэ бэртээхэй көмө оҥоһулунна.
Үйэтитиигэ өссө биир дьоһун үлэнэн Чурапчы түмэлин Хатылытааҕы «Көһөрүллүү» филиалын издательскай үлэтин түмүгүнэн «Ийэ буолан олоҕу салҕаары» диэн күүс өттүнэн көһөрүллүүттэн эргиллэн герой ийэ буолбут ийэлэр тустарынан кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта буолар. Хомуйан оҥордулар: Д.П.Чечебутов СӨ норуодунай учуутала, «Көһөрүллүү» түмэлин төрүттээччи, М.В.Чичигинарова СӨ культуратын туйгуна, «Көһөрүллүү» түмэлин сэбиэдиссэйэ. Г.К.Чичигинаров «Көһөрүллүү» түмэлин фондатын харайааччы уруһуйдара киирдилэр.
Бу сыл ситиһиитинэн «Артефакт» диэн Российскай Федерация культуратын министиэристибэтин «Культура» национальнай бырайыагын чэрчитинэн ыытыллыбыт күрэххэ Чурапчы түмэлин кыайыыта буолла. Ол курдук түмэлбит 40 экспоната улахан цифровой платформаҕа киирдэ, профессиональнай гид бу эскпонаттарбытын нууччалыы уонна аангылыйа омугун тылынан кэпсиир кыахтанна.
Үгэс курдук Олоҥхо күнүн көрсө, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев олоҥхону толорооччуларга, оһуохай тылын этээччилэргэ, тимир уустарыгар, норуот маастардарыгар анал истипиэндьийэлэри туттарда.
Чурапчы улууһуттан 2024 сылга олоҥхону толорооччуларга Сусанна Васильевна Лазарева, уустарга Попов Василий Степанович стипендиат үрдүк аатын ыллылар. Маны тэҥэ оҕолорго олоҥхону толорооччуларга анал бириэмийэни Сайаан Максимов тутта.Улууспутугар биир бэлиэ түгэнинэн кулун тутар 12 күнүгэр Е.А.Борисов аатынан улуустааҕы киин библиотека саҥа дьиэтин арыллыыта буолла.
Кыыс Амма сиригэр ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕар Чурапчы улууһуттан олоҥхону толорууга Мырыла нэһилиэгиттэн Анатолий Христофоров уонна ыччаттарга Чакыр нэһилиэгиттэн төрүттээх Анастасия Алексеева, кылаан кыайыылаах аатын ылбыттара.
Ураты сэргэх тэрээһининэн Чурапчы улууһугар бастыкытын Чурапчытааҕы норуот тыйаатырын 55 сыллаах үбүлүөйүнэн, улуу олоҥхоһуппут И.Г. Тимофеев-Теплоухов төрөөбүтэ 155 сылынан, кини “Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур” олоҥхотугар олоҕуран, улууспут салалтата үбүлээһининэн дьүһүйүү “Айылгы” оройуоннаа5ы норуот айымньытын дьиэтигэр туруорулунна. Дьүһүйүүгэ барыта 250 киһи кыттыыны ылла, кыттааччылар улууспут бииртэн- биир ураты олус талааннаах дьонноро буолаллар.
Тыа сиригэр култуура дьиэлэрин материальнай-техническэй базаларын байытыыга туһааннаах үлэ сыллата ыытыллар. Хоптоҕотооҕу «Эйгэ» норуот айымньытын дьиэтэ 1 мөлүйүөн 704 тыһыынча 578 солкуобайдаах өрөспүүбүлүкэтээҕи субсидияҕа тиксэн саҥа LED экран ылынна.
Нэһилиэнньэни библиотека өҥөтүнэн хааччыйыыны аныгы кэм ирдэбилинэн сайыннаран иһиигэ улахан болҕомто ууруллар. Онуоха туһааннаах ыытыллыбыт үлэ түмүгүнэн алтынньы 29 күнүгэр Е.А.Борисов аатынан киин билиотекаҕа «Үүн-сайын» медиалаборатория арылынна. Бу медиалаборатория бырайыага “Культура” национальнай бырайыак чэрчитинэн Саха өрөспүүбүлүкэтигэр муниципальнай модельнай бибилэтиэкэлэри тэрийии куонкуруһугар өрөспүүбулүкэттэн 1300000 солкуобай суммалаах субсидияны ылары ситиһэн, улуустан 65000 солкуобай утары үбүлээһин оҥоһуллан тэрилиннэ.
Бу Российскай Федерация культуратын министерствотын “Культура” национальнай проегын чэрчитинэн элбэх үбүлээһиннээх улахан үлэлэр ыытылыннылар. Муниципальнай түмэллэри ремоннааһыҥҥа субсидияҕа хапсан, былааннаммыт үлэлэр туоланнар, түмэл дьиэтэ үлэтин саҕалыыр. Федеральнай министиэристибэ экономия харчытыттан бырыһыан көҥүллээн эбии үп түмэлгэ аналлаах сырдатыыга көрүллэн дьиэбит ис туругун киэргэттэ.
Ону тэҥэ эмиэ “Культура” национальнай бырайыак чэрчитинэн Бахсы нэһилиэгэр федеральнай харчы көрүллэн 126 көрөөччү олорор саалалаах, 2 мэндиэмэннээх, 1030 к.м. иэннээх, толору хааччыллыылаах саҥа таас култуура дьиэтэ үлэҕэ киирдэ. Федеральнай бырайыак буолан саҥа LED экраннаах, тыас-уус, уот-күөс аппаратынан, миэбэлинэн, компүүтэрдэринэн, сыана таҥаһыгар тиийэ барыта хааччыллыбыт бырайыак. Инники кэскиллэрбитин,оҕолорбутун кэрэ эйгэҕэ уһуйууга көмө-тирэх, олук буолар музыкальнай инструменнарынан, үөрэтэр матырыйаалларынан хааччыналларыгар А.П. Гоголев аатынан Чурапчытааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи субсидия көрүллүннэ.
Улууска Бойобуой Албан аат музейын тэрийии үлэтэ саҕаланна.
Кэлин сылларга уһун үйэлэниигэ үлэ тэрнээһинигэр, аҕам саастаах дьону актыыбынай олоххо тардыыга култуура тэрилтэлэрин улахан болҕомтото ууруллар. Казань куоракка ыытыллыбыт Аан дойдутааҕы «Калейдоскоп искусств» диэн бэстэбээлгэ Чурапчы улууһун Одьулуун нэһилиэгиттэн Тимофей Гаврильевич Тоскин аатынан «Сайдыс» норуот айымньытын дьиэтин иһинэн үлэлиир «Саһарҕа» үһүс көлүөнэ үҥкүү ансаамбыла үрдүк ситиһиилээхтик кытыннылар. Алтайтан, Грузияттан, Тываттан, Россия куораттарыттан уонна Саха сириттэн Тааттаттан, Хаҥаластан, Мирнэйтэн уонна Чурапчыттан кэлэн кытыннылар. Уопсайа 160 тахса нүөмэри икки түһүмэҕинэн көрдүлэр. Вера Гермогеновна Попова уонна Алексей Алексеевич Аржаков салайааччылардаах коллектив улахан күрэххэ үрдүк ситиһиилэнэн улуустарын, нэһилиэктэрин аатын ааттатан дойдуларыгар кэллилэр.
Сахабыт сиригэр киинэ индустриятын сайдыыта тэтимнээхтик барар. Чурапчы улууһун Мугудай, Кытаанах, Мырыла уонна Мындаҕаайы нэһилиэктэригэр Экстра Синема диэн хампаанньаны кытары дуогабардаһан саҥа киинэ саалалара аһылыннылар.
Норуот айар талаанын сайыннарыы култуура үлэтин сүрүн хайысхаларыттан биирдэстэрэ. Айыллаан культуура киинэ «Совет патриотов» кэмиэрчискэйэ суох тэрилтэ нөҥүө Ил Дархан гранын куонкурсугар «Мастерская Silik — хранитель канона традиционного шитья» бырайыагынан кыайан Чурапчы нэһилиэгэр иистэнэр мастарскыай арынна. Улууспут култууратын араас эйгэлэрин үйэтитиигэ дьоһун кылаатынан бэчээттэнэн тахсыбыт кинигэлэри ааттыыбыт. Ол курдук, ССРС култууратын туйгуна, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун уонна Хайахсыт нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Мария Андреевна Герасимова – Сэҥээрэ хомуйан оҥорбут «Байаныыстарга махтанан», «Чурапчы ВИАлара» кинигэлэрэ күн сирин көрдүлэр.
Ону тэҥэ, “Истиҥ, иһирэх тылынан” диэн ааттаах кинигэ сүрэхтэниитэ буолла.
Кинигэ иһирэх ийэ, эйэҕэс эбэ, саха Далбар Хотуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕо, култуура бэтэрээнэ Валентина Дмитриевна Пинигина төрөөбүтэ 80 сылыгар анаан оҥоһуллубут.
Бу бэлиэ тэрээһиҥҥэ, Валентина Дмитриевна аатын үйэтитэр кинигэни хомуйан оҥорбут А. М. Смирниковаҕа, Е.С. Слепцоваҕа махтаннылар.
Өссө биир үлэ ССРС култууратын туйгуна, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун уонна нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын уонна ускуустубатын Бочуоттаах үлэһитэ Надежда Михайловна Заболоцкайаҕа анаммыт “Кэрэҕэ угуйар аналынан” кинигэ хомуллан таҕыста. Кинигэни хомуйан оҥордулар оҕолоро Белолюбскайдар, Заболоцкайдар, Морхоевтар дьиэ кэргэттэрэ.Хатылы оскуолатын 10 кылааһын үөрэнээччитэ Дорогунов Костя «Юные мастера» II Өрөспүүбүлүкэтээҕи оҕо уонна эдэр дьон, норуот уус-уран оҥоһуктарын бэстэбээлигэр кыттан, «Кузнечное дело» диэн номинацийаҕа I истиэпэннээх лауреат буолла (сал. Барашков В.С.)Бэстибээл Саха сиригэр Оҕо сылынан уонна Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньуга, Саха сирин ускуустуба үтүөлээх үлэһитэ, Саха сирин үөрэҕэриитин туйгуна, муос кыһыытын уһуйаачыта Константин Меркурьевич Мамонтов 75-сааһыгар ананна.Бу фестиваль барыта 175 эдэр маастардары өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан муста.2024 сыл түмүгүнэн сүрүн көрдөрүүлэрэ:культурнай тэрээһиннэргэ сылдьыы -281 584 киһи,төлөбүрдээх тэрээһиннэргэ сылдьыы- 56 342 киһи,бүддьүөтү таһынан харчыны киллэрии- 14 666 144 солк. 2024 сылга саха бастакы балерината Аксения Посельская 100 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт дьаһаллар Хоптоҕоҕо, Чурапчыга ыытылыннылар. Балет оскуолата, А.В. Посельская утумнааччылара кыттыылаах концертар буоллулар, улуус киинигэр кини аатынан уулусса арылынна, оройуон делегацията ахсынньы ыйга общественность мунньаҕар кыттыыны ылла.
Спорт эйгэтигэр үлэ сүрүннээн нэһилиэнньэни маассабай спордунан дьарыктыырга туһуланар. Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолортон саҕалаан улуус үрдүнэн барыта 12904 киһи (62,5%) маассабай спордунан дьарыктанара бэлиэтэннэ. 2030 сылга бу көрдөрүү дойдубут президенэ В.В. Путин Укааһынан 70% тэҥнэһиэхтээх.Спортивнай сылы, Н.Н. Тарскай аатынан көҥүл тустууга Саха Республикатын чемпионатыгар кыайыынан саҕалаан, кэккэ ситиһиилэрдээх түмүктээтибит. Кулун тутар 25-31 күннэригэр Нерюнгри, Алдан куораттарынан Саха Республикатын кыһыҥҥы көрүҥнэргэ V-с Спартакиадатыгар 6 көрүҥҥэ: сноубордка, горнолыжнай спортка, шорт-трекка, хотугу многоборьеҕа, кыһыҥҥы многоборьеҕа, ориентированиеҕа кыттан бөлөхпүтүгэр I миэстэ буоллубут. Хамаанданан 2 көрүҥҥэ кыһыҥҥы многоборьеҕа уонна шорт-трекка 2-с миэстэлэри ыллыбыт. Волейболга эр дьоҥҥо бастакы лигаҕа 3 миэстэ, Байанай күрэҕэр 3-с төгүлүн 1 миэстэ, национальнай многоборьеҕа сүүмэрдиир күрэххэ 1 миэстэ, мини-футболга 2-с лигаҕа 1 миэстэ буоллубут.Ааһан эрэр сылга норуоттар икки ардыларынааҕы, бүтүн Россиятааҕы, республиканскай күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кыттыбыт спортсменнарбытын астына ааттыыбыт: көҥүл тустууга Олег Фомины, хапсаҕайга Никита Софроновы, оҕунан ытыыга Александр Дьяконовы, кроссфитка Александра Барашкованы, национальнай многоборьеҕа Павел Друзьяновы, снайпинҥа Яковлев Сергейи уо.д.а.Нэһилиэнньэни маассабай спортка көҕүлүүр сыалтан улууспутугар республиканскай таһымнаах күрэхтэри тэрийэн ыыттыбыт. Оҕолорго көҥүл тустуу, волейболга «Эрилик кубога», Бөҕө Тараҕай кэриэһигэр хапсаҕай, национальнай многоборьеҕа Дыгын оонньууларыгар сүүмэрдиир күрэх, Н.Н. Решетников кэриэһигэр гиирэ, Н.Н. Денисов кэриэһигэр остуол тенниһэ, Дмитрий Аммосов кэриэһигэр дуобат, буулдьанан ытыыга 5 бойобуой орденнар кавалера Семен Дмитриевич Флегонтов кэриэһигэр күрэхтэр үрдүк таһымҥа ыытыллан аастылар.2025 сылга Таатта улууһугар ыытыллар “Манчаары оонньууларыгар” ситиһиилээхтик кыттыы иһин соруктар тураннар, былааннаах үлэ саҕаланна.
Ыччат политиката. Чурапчы улууһугар ыччаты, оҕолору кытта үлэ сыл устата былааннаахтык ыытыллан кэллэ.Улууспутугар «Арассыыйа хотойчоонноро» бырагыраама кытыылаахтарын илин эҥэрдээҕи слета буолла. Бу Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн, өрөспүүбүлүкэҕэ Оҕо саас сылларыгар анаммыт биир бастакы улахан тэрээһин буолбута. Барыта 7 оройуонтан 150 кэриҥэ киһи кытынна: алын сүһүөх учууталара, үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрэ, оҕону иитиигэ уонна оҕо уопсастыбаннай хамсааһыннарын кытта үлэлээһиҥҥэ дириэктэр сүбэһиттэрэ, оҕону иитиигэ дириэктэри солбуйааччылар уонна төрөппүттэр. Олунньуга улуус ыччатта өрөспүүбүлүкэтээҕи үгэскэ кубулуйбут «Муус устар» ыччат бэстибээлигэр ситиһиилээхтик кытынна. Ол курдук, «СулусСтар» ырыа күрэҕэр Аман Винокуров «Встанем» ырыаны толорон, дьон-сэргэ кутун тутан Гран-при үрдүк аатын ылары ситиспитэ. Маны сэргэ «Молодой аграрий» куонкуруска биһиги хамаандабыт кыайыылааҕынан тахсыбыта. Бу күрэх муус устар бэстибээл «Создавай агропроизводство» хайысхатыгар киирэр. Хамаанда састаабыгар хапытаан Василий Хомподоев уонна Алгыстаана Федорованы кытта Күннэй Тимофеев киирэн кытыннылар. Хамаанданан түмүк таһынан, биирдиилээн кыттааччыларга анал ааттар туттарыллыбыттара. Алгыстаана «Лучший по животноводству», Күннэй «Лучший по агрономии» номинация кыайыылаахтарынан буолбуттара. Бэс ыйыгар Чурапчы улууһун сүүмэрдэммит хамаандата өрөспүүбүлүкэтээҕи Т.А.Б.Ы.С. бэстибээлгэ үһүс миэстэни ылан, 100 тыһ. сууммалаах сэртипикээтинэн наҕараадаламмыта.Успуорт национальнай көрүҥнэригэр ыытыллыбыт «БАСТЫҤ БӨҔӨС» күрэхтэһиигэ Егор Лукин үһүс миэстэ буолан, матасыыкылынан наҕараадаламмыта. «Лидер молодежи» куонкуруска Диана Павлова бочуоттаах иккис миэстэни ылан, 30 000 солк суумалаах сэртипикээти туппута уонна тэрээһин үөрүүлээх чааһыгар «СӨ Ыччат бэлиитикэтин туйгуна” бэлиэнэн наҕараадаламмыта. «Голос молодежи» куонкуруска улуус ырыаһыттарын ансаамбыла үһүс миэстэни ылары ситиспитэ. Алтынньы ыйга Чурапчы улууһун ыччатын дэлэгээссийэтэ Өктөмҥө иккис төгүлүн ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи Николаевскай форумҥа кытынна. Форум Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев аатынан ыытыллар. Дьаһал «Патриотизм и просвещение” диэн тиэмэлээх ааста.Биһиги улууспутуттан Чурапчы нэһилиэгин баһылыгын бастакы солбуйааччы, Ил Түмэн иһинэн үлэлиир Ыччат Парламенын чилиэнэ Уйгулан Туласынов «Культурная грамотность» хайысха бастыҥ кыттааччытынан ааттанна.Биһиги улууспут көхтөөх ыччаттара, ураты көрүүлээх, киэҥ билиилээх игирэ уолаттар Иннокентий уонна Дмитрий Скрябиннар хаһыс да сылын төрөөбүт дойдуларын Кытаанах нэһилиэгин историятын сырдатар кинигэлэри таһаараллар. Ону сэргэ Иннкентий Кытаанахха көстүбүт сэдэх булумньулар – сэлии, бизон уонна носорог уҥуохтарын уонна историческай суолталаах мал-сал туһунан ыстатыйалары суруйбута. Маны таһынан Киргизияҕа ыытыллыбыт конференцияҕа С.А. Новгородов уонна Г.В. Баишев түүр тыллаах норуокка оруолларын туһунан дакылаатынан ситиһиилээхтик кыттыбыта. Кеша үлэлэрэ Арассыыйа, Уһук Илин, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах научнай-чинчийэр конференцияларга, форумнарга дьон сэҥээриитин ылар. Ыччат бэлиитикэтин отделын сүрүн сыалынан эдэр исписэлиистэри ыччат дьыалатыгар сыһыарыы буолар. Сэтинньигэ Чурапчы улууһун тэрилтэлэрин профсойууһун ыччаттарын бастакы улахан мунньаҕа ыытылынна. Дьаһалга эдэр үлэһиттэр уопут атастаһалларыгар анаан анал былаһаакка үлэлээтэ. Күн бүгүн таһаарыылахтык үлэлиир «Харысхал» Чурапчытааҕы киин балыыһа эдэр үлэһиттэрин түмсүүтүн, «Эрэл» эдэр педагогтар ассоциацияларын чилиэннэрэ, эдэр урбаанньыттар, култуура үлэһиттэрэ уопут атастастылар. Ону таһынан производственнай тэрилтэлэр ыччаттарын сэбиэттэрэ тэрилиннилэр. Улуус ыччатын десана нэһилиэктэринэн үлэлээтэ. Сүрүн сыалынан ыччаты түмүү-хамсатыы, тыа сиригэр лидердары таһаарыы, ыччат үлэтигэр турар кыһалҕалары быһаарыы буолар. Десант кыттааччылара хамаанданан арахсан квест оонньоотулар, бырайыактыыр сессияҕа тыа сиригэр турар кыһалҕалары туоратыыга тус этиилэрин эттилэр. Маны сэргэ культурнай бырагыраамаҕа эҕэрдэ нүөмэрдэри көрдөрдүлэр, флэшмобтаатылар, оһуокайдаатылар. Ыччаттар бэлиэтээбиттэринэн, маннык хабааннаах тэрээһиннэр ыытыллаллара олус туһалаах. Ол курдук, дойдубут сайдыытыгар туһуламмыт саҥа идиэйэлэр киирэллэр, олоххо көхтөөх буоларга ыҥырар. Президент Владимир Путин көҕүлээһининэн, кини кыттыылаах Сочи куоракка буолбут аан дойдутааҕы киэҥ далааһыннаах ыччат бэстибээлигэр Саха сириттэн үс түһүмэхтээх куонкурсу ааһан биһиги улууспутуттан Александра Хомус уонна Марфа Петрова кыттан кэлбиттэрэ. Чурапчы нэһилиэгин “SAAS” ыччат холбоһугун, улуус ыччатын Сүбэтин чилиэнэ Вероника Маркова ахсынньы ыйга Москва куоракка ыытыллыбыт «Патриот» национальнай бириэмийэни туттарыы форумугар өрөспүүбүлүкэттэн ыҥырыллыбыт үс бэрэстэбиитэл ахсааныгар киирэн кыттыыны ылбыта. Уонна сылы түмүктүүр биир саамай улахан тэрээһининэн улуустааҕы Ыччат киинин дьиэтин үөрүүлээх арыллыыта буолла. Бу эбийиэк үлэҕэ киириитэ ыччат хамсааһыныгар күүтүүлээх түгэн. Кииммит кэҥээн, кыһалҕалаах дьоҥҥо көмөлөһөргө, ыччат дьоҕурун, талаанын, сатабылын сайыннарарыгар, чөл олоҕу тарҕатыыга, саҥа саҕалааһыннарыы өйүүргэ сөптөөх усулуобуйа тэриллиннэ диэн үөрүүбүт үгүс.Ити курдук, 2024 сыл үтүө түмүктэрдээх, ситиһиилэрдээх ааста. Инникитин даҕаны иннибитигэр өссө интэриэһинэй түгэннэр баар буолуохтара, ыччат дьоммут төрөөбүт улуустарын чэчирии сайыннарар туһугар үлэлиэхтэрэ-хамсыахтара.
«Чурапчы» тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кооператива. 2024 сылга 249 хаһаайыстыбаны кытары контракт дуогабар түһэрсиллэн уон икки ый түмүгүнэн 249 хаһаайыстыбаттан 4 893 тонна үүт соҕотуопкаланна, былаан 104,3 % туолла. 2023 сыл уон икки ыйын түмүгүнэн 4 224 тонна соҕотуопкаламмыта, онон былырыыҥҥыттан 669 тоннанан элбэх үүт тутулунна.
Нэһилиэктэртэн үүтү туттарыыга сыллааҕы былааны Одьулуун, Болугур, Хайахсыт, Хатылы, Арыылаах, Бахсы, Болтоно, Кытаанах, Сылан, Хоптоҕо, Чакыр уонна Чурапчы нэһилиэктэрэ толордулар, куоһардылар. Ол эрэн улуус бары нэһилиэктэрэ былырыыҥҥы көрдөрүүлэриттэн элбэҕи туттарбыттарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Үүтү соҕотуопкалааһыҥҥа государственнай субсидия уонна закупочнай сыаналар үрдээhиннэрэ төһүү күүс буолла. Ону таһынан Кооператив элбэх компоненнаах Саха сирин усулуобуйатыгар олоҕуран оҥоһуллубут ыанар ынах үүтүн сыатын элбэтэр эбии аһылыгы маассабайдык үүт туттарааччыларга аҕалбыта сыллааҕы былааны куоһарарга төһүү күүс буолла. Эти соҕотуопкалааһын барыта 39 тоннаҕа тэҥҥэстэ ол иһигэр ынах этэ 37 тонна, сылгы этэ 2 тонна, сыллааҕы былаан туолуута 35% буолла. Эт соҕотуопкатын көрдөрүүтэ сүөһү ахсаана аччаабытынан уонна хаһаайыстыбалар ордорунар эттэрин бэйэ батарыылара үксээһиниттэн сыллата кыччаан иһэр.Ас үөл сүрүн көрүҥҥэрин оҥоруу 2024 сыл түмүгүнэн: арыы 157,7 тонна, ыаммытынан үүттэн бородууксуйа көрүҥнэрэ 242 тонна, атын үүт бородуукталар 128 тонна, халбаһыы оҥоһуктар 67 тонна, эттэн полуфабрикаттар 22 тонна, ыраастаммыт иһэр уу 4721 тыһыынча полулитр оҥоһулунна.Кооператив 2024 сылга АЗС-тан тэйиччи, суола – ииһэ мөлтөх нэһилиэктэригэр 72 тонна дизельнэй уматыгы оттооһун тэрээһинигэр диэн тустаах дэриэбинэлэригэр тиэрдэн биэрдэ. Минсельхоз Гранынагар кыттан саҥа оборудованиелар, аппараттар уонна үүт таһар анал массыына бу 2025 сыл устата ылыллыахтаахтар.Өрөөспүүбүлүкэ, улуус «Газификация» программаларынан кэлбит газ ситимигэр центральнай котельнай холбонон, түөрт объект ититилиннэ, ону таһынан П.П. Пинигин аатынан уулуссаҕа турар “Чэбдик” маҕаһыын холбонно. Кооператив оҥорон таһаарбыт бородууксуйатын бэйэтин түөрт маҕаһыыннарыгар, Чурапчы нэиһиэгин урбаанньыттарыгар атыылырын таһынан Дьокуускай куоракка батарар. Мантан чугас сытар улуустарга Уус Алдаҥҥа, Томпоҕо уонна Уус Майаҕа үтүө үгэскэ кубулуйбут дьаарбаҥкалары тэрийэн ыытар. Оҥорон таһаарбыт бородууксуйатын таһарга анаан Чурапчы улууһун дьаһалтатын көмөтүнэн саҥа 5 тоннаҕа тиийэ таһаҕас тиэйэр рефрижератор массыына ылылынна.
Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр агентство. 2024 сылга, муниципальнай сорудахха олоҕуран, сүрүн үлэни маннык хайысхаларынан тыыран ыыттыбыт, ол курдук:арыаллааһын өттүгэр эбии тэрилтэлэри уонна урбаанньыттары киллэрии, тыа хаһаайыстыбатын салаатыттан баар тэрилтэлэри уонна бааһынай хаһаайыстыбалары тутан хаалыы, үлэни сөптөөхтүк тэрийэллэригэр, салҕыы сайдалларыгар сүбэ-ама биэрээһин, араас субсидия өҥөтүнэн туһаналларын ситиһии;саҥа кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэри, ол иһигэр ТОСтары, тэрийии уонна бары өттүнэн сөптөөх арыаллааһыны хааччыйыы, граҥҥа көхтөөхтүк кытталларын ситиһии;саҥа тэринэр урбаанньыттарга уонна судаарыстыба көрөр көмө программаларыгар кыттыан баҕалаах чааһынай дьоҥҥо бизнес-проектарын бэлэмнээһин, докумуон хомуйуутугар уонна туттарыыга көмө оҥоруу. Уопсайа 89 урбаанньыт уонна тэрилтэ биьигини кытта улэлэһэн отчуоттара толору оҥоһуллан кэмигэр ыытыллар. «Мындаҕаайы» ТХПКаны буҕаалтыр уонна правовой өттүнэн толору арыаллааһыҥҥа үлэ саҕаланна. Маны тэҥэ электронный бюджет нөҥүө Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыытар «Табунное коневодство» куонкурсугар сайаапкалары кэмигэр уонна сөптөөхтүк ыытыы түмүгэр улуус 17 хаһаайыстыбата уопсайа 18 657 200 солкуобай сууммалаах көмөнү ыллылар.Племенной сүөһүнү иитээһинигэр 2 хаһаайыстыбаҕа сайаапка бэлэмнээн ыытаммыт уопсайа 6 610 296 солкуобай сууммалаах көмө субсидияны ылары ситистибит.Үлэлээх буолуу центра ыытар куонкурсугар биһиги нөҥүө кыттан 3 хаһаайыстыба 7 быстах үлэһити хамнастыырыгар уопсайа 1 010 205 солкуобай сууммалаах көмө ыллылар.Бырайыак оҥорор отделынанНКО граннарыгар 96 проект оҥоһуллан кытынна,араас таһымнаах граннар кыайыылаахтарынан буоллулар – 12 проект, уопсай НКО хайысхатынан улууска 9 437 271 солкуобай кэллэ, ТОС ахсаана улууска – 22, НКО ахсаана – 40.Социальнай контракка бизнес-план оҥорооһун – 5 киһи. Бу түмүгэр уопсайа 1 710 000 солкуобайдаах көмөнү ыланнар бэйэ дьыалатын тэриннилэр.Агентство проект оҥоруутун, ирдэнэр докумуоннары сөптөөхтүк түмэн уонна сайаапканы кэмигэр ыытыытын түмүгэр улууспутугар уопсайа – 35 714 972 солкуобай сууммалаах грант уонна субсидия харчыта кэлэрин бу сылга ситистибит.
Сири бас билии. 119 нүөмэрдээх Федеральнай сокуон үс кэрдииһинэн олоххо киирбитэ. Ол курдук бастакы кэрдииһэ 2016 сыл бэс ыйын 1 күнүттэн Нерюнгри оройуонугар «пилотный» бырайыагынан саҕаламмыта. Иккис кэрдииһэ 2016 сыл алтынньы ый 1 күнүттэн салҕаммытта, онно Дальневосточнай федеральнай уокурук олохтоохторугар эрэ сайабылыанньа түһэрэллэрэ көҥүллэммитэ. Үһүс кэрдииһэ 2017 сыл олунньу ый 1 күнүттэн саҕаламмыта, онно ханнык баҕар Российскай Федерация гражданина сайабылыанньа түһэрэрэ көҥүллэммитэ. 119 нүөмэрдээх Федеральнай сокуон киириэҕиттэн Чурапчы улууһугар уопсайа 1511 сайабылыанньа көрүлүннэ, ол онтон 1069 төлөбүрэ суох туһаныы дуогабара оноһуллан государственнай регистрацияны ааста, 328 сайабылыанньа гражданин бэйэтин баҕатынан аккаастаннылар, 104 сайабылыанньаҕа уполномоченнай уорган аккаастаата. Бу сокуоҥҥа олоҕуран Российскай Федерация гражданина биирдии гектар сири төлөбүрэ суох туһаныыга 5 сылга ылыан сөп, онтон 5 сыл устатыгар сири сыалынан сөптөөхтүк туһаммыт буоллаҕына бас билиигэ босхо ылар кыахтанар. Ол курдук босхо бас билиигэ бэриллиннэ 346 сир уонна 3 сир арендаҕа бэриллинилэр.
Сибээс. Улууска интернет өҥөтүнэн 2720 хаһаайыстыба уонна тэрилтэ, интерактивнай телевидениеҕа 1935 хаһаайыстыба, стационарнай телефонунан 234 дьиэ, 325 тэрилтэ холбонон олорор. 2024 сыл Ростелеком Чурапчытааҕы салаатыгар бэлиэ сыл буолла. 115 сыл аннараа өттүгэр биһиги улууспутугар бастакы телеграфнай сибээс олохтоммута. Бу бэлиэ түгэни тэрилтэҕэ өр сылларга үлэлээбит ветераннары, араас кэмҥэ үлэлээбит коллегалары ыҥыран тэрээһин буолан ааста. Инвест былаан быһыытынан Чурапчы нэһилиэгэр икки түөлбэнэн түргэн тэтимнээх интернет киириитин ситиһиэхтээхпит. Манна 400-чэкэ ыал холбоноро былааннанар. Сыллата интернет өнөтүнэн туһанааччы ахсаана эбиллэн иһэр. Нэһилиэнньэ ордук интерактивнай телевидениеҕа холбонуута бэлиэтэнэр. Кэлэр сылга Улахан-Күөл бөһүөлэгэр федеральнай программанан «Ростелеком» сотовай сибээһэ холбоноро былааҥҥа киирдэ, федеральнай суолталаах проектарга үлэ барда. 36 социальнай суолталаах тэрилтэлэргэ 100 м/бит түргэннээх интернет ситимэ үлэлиир. Сылын аайы ыытыллар судаарыстыбаннай суолталаах биир кэлим экзамен (ЕГЭ) видеонан кэтэбил өҥөтүн хааччыйдыбыт. Олох ирдэбилинэн улууска интернет ситимин салгыы кэҥэтиигэ үлэлэр ыытыллаллар. Эргэ технологияны санардыы (оптикаҕа көһөрүү), уонна магистральнай каналы ( Дьокуускай-Чурапчы) кэҥэтии үлэтэ болҕомтоҕо ууруллар.
Уот ситиминэрэ. 2024 сылга Чурапчытааҕы РЭСуот ситимнэрин капитальнай өрөмүөнүгэр уонна техническэй хааччыйыы үлэлэрин ыытта. Саас Майа-Чурапчы хайысханан уот ситимнэрин 96 остуолбаларын саҥардыы хапытаалынай өрөмүөнэ ыытыллыбыта. Былааны таһынан Чурапчы – Хаандыга, Чурапчы – Сулҕаччы, Чурапчы-Майа уот ситимнэрин остуолбалара уларытыллыбыттара. Чурапчы – Сулҕаччы, Майа- Чурапчы — 82 га иэннээх просека сирдэрэ ыраастаннылар. Үрдүк күүрүүлээх оборудованиелар маслянай выключателлэрин капитальнай өрөмүөннэрэ ыытылынна. Чурапчытааҕы ДЭС маслянай выключателлэрэ ваакумнайга уларытылыннылар.Сайыҥҥы кэмҥэ ДЭС дизель-генератордарын капитальнай өрөмүөнүн үлэлэрэ бардылар. Дизеллэр сойутар теплообменниктара уларытылыннылар. Чурапчыга, Хадаарга, Мындаҕаайыга, Төлөйгө 7 устуука КТП10/0,4кВ мас акылааттара тимиргэ уларытыннылар. Сыллаааҕы былаанынан Мугудай уонна Кытаанах нэһилиэктэрин эргэ ситимнэрэ көтүрүлүннэ. Хадаарга эргэ ситимнэр СИп-ка уларытылыннылар, 191 устуука остуолба бетон сваяҕа саҥардылынна.Уот бэриллиитин учуоттуур аныгы интеллектуальнай систиэмэ үлэҕэ киирдэ. Сылаҥҥа уонна Дириҥҥэ бу саҥа прибордары хонтуруоллуур оборудование туруорулунна. 7 устуука маслянай трансформатор уларытылынна. РЭС базатыгар оборудованиеҕа аналлаах саҥа ыскылаат тутулунна, 170 миэтирэлээх онно киирии суол өрөмүөннэннэ. Одьулууҥҥа ПС35кВ подстанция релейнай харыстыыр сыаптара саҥардыллан биэрдилэр. 2024 сылгаситимнэргэ 124 устуука саҥа техусловие объектара холбоннулар, олортон 33 устуука остуолба туруорулуннауонна1.44км СИП проводтар саҥа абоненнарга тардылыннылар.
Ис дьыала отдела. 11 ый түмүгүнэн буруй уопсай ахсаана 119 бэлиэтэннэ, былырыын 113 эбит, ол иһигэр ыар уонна улахан ыар көрүҥнээх буруй ахсаана 32-тэн 24-кэ диэри түстэ. Буруй ахсаана 5,3% үрдээбит эбит буоллаҕына, силиэстийэлэнэн судка ыытыы ахсаана былырыҥҥы көрдөрүүттэн 11,7% кыччаабыт. Ый аайы 6-тан 16-ҕа диэри, ортотунан ыйга 11-нуу буруй, итинтэн 73% улуус киинигэр бэлиэтэммитэ биллэр.Буруй ахсаана ордук сайыҥҥы ыйдарга бэлиэтэммит, 14-тэн 16-ҕа диэри. Кыһынны ыйдарга 6-тан 10-на диэри эбит.Буруйу оноруу уопсай структуратын ырыттахха бас билиини утары буруйдар 38,7% ылаллар, тус бэйэҕэ туһуламмыт буруйдар 16,0% буолаллар.Тус бэйэҕэ туһуламмыт буруйу оҥоруу 28-тан 19-ка диэри түстэ, 32,1% кыччаата. Бу 19 буруй кэнники 10 сыл иһигэр оноһуллубут буруйдартан саамай кыра көрдөрүү буолар, эрдэ 22-тэн 52-гэ диэри оҥоьуллубут эбит.Киһини өлөрүү бэлиэтэммэтэ. Доруобуйаҕа ыар эмсэҕэлээһини оҥоруу 2-тэн 6-ҕа диэри үрдээтэ (200,0%), бу буруйдар бииргэ арыгылааһын түмүгэр оҥоһуллубут буруйдар буолаллар.Доруобуйаҕа орто ыар эмсэҕэлээһини соруйан оҥоруу буруй ахсаана 15-тэн 5-кэ диэри кыччаата.Доруобуйаҕа чэпчэки эмсэҕэлээһини соруйан оҥоруу 5-тэн 6-ҕа диэри үрдээтэ.Өлөрөрүнэн эбэтэр доруобуйаҕа ыарахан эмсэҕэлээһини оҥорорунан куттааһын 2 бэлиэтэннэ, былырыын 3 этэ.Кырбааһын, күүһүлээһин, муҥнааһын бэлиэтэммэтэ.Бас билиигэ туһуламмыт буруйдар 39-тан 46-ҕа диэри үрдээтэ, 17.9%, ол иһигэр: уоруулар 19-тан 15-кэ диэри түстэ (21,1%), түөкүннээһин 14-тэн 26-ҕа диэри үрдээтэ (85,7%), күүс өттүнэн күһэйэн ылыы 1 бэлиэтэннэ. Былырыын 2 этэ; транспорт сириэстибэлэрин апчарыйар сыала суох сокуоннайа суох былдьааһын эмиэ 1 бэлиэтэннэ; күүс өттүнэн аһаҕастыы малы былдьааһын 1-тэн 2-гэ диэри үрдээтэ;Ол эрэн, интернет ситимин туһанан буруйу оҥоруу 17-тэн 44-кэ диэри үрдээтэ (158,8%), итинтэн сокуоннайа суохтук банковскай картаттан харчы уорааһына 6-тан 4-кэ диэри кыччаата, түөкүннээһинэ 11-тэн 26-ҕа диэри үрдээтэ, уонна саҥа көрүҥүнэн буолла госуслуганы, ватсап ситимин алдьатан, киһи тус даннайдарын бас билэн, сокуоннайа суохтук туттуу – 14 (0).Түөкуттэр туттар ньымалара диэн харчыны инвестициялаан улаатыннарыы, атын киһи докумуонун туһанан кредитнай договор түһэрсии, атын киһи картатыттан харчы устааһына, албыннаан ыйыллыбыт счетка перевод онотторуу буоллулар.Саастарынан ырыттахха үксүн 50-тан 66-р диэри саастаахтар, иккис 34-тэн 39-ка диэри 4 эмсэҕэлэнээччи, уонна биирдиилээн 34, 38, 39, 70 саастаахтар буолаллар. Идэлэринэн ырытар эбит буоллахпытынан сыл аайы буоларын курдук үксэ үлэлээх, үрдүк хамнастаах, үөрэхтээх дьон албыннаттылар.Уопсайа 2024 сылга интернет ситимин туһанан 3 мөлүйүөн 893 тыһыынча 888 солкуобайы Чурапчы улууһун олохтоохторо албыннаттылар, онтон 2 холуобунай дьыалаҕа буруйдаах биллэн, дьыала судка баран 19 тыһ.солк. эмсэҕэлэммиттэргэ төнүннэ, ол 0,48 эрэ % буолар. Общественнай миэстэҕэ буруй оҥорооһуна 11,1% үрдээн 30 буолла, былырыын 27 этэ.Сокуоннай сааһын туола илик оҕолорунан 3 буруй бэлиэтэннэ.Эрдэ сууттана сылдьыбыттарынан 8 буруй оҥоһуллунна, былырыын 7 этэ. Эрдэ буруй оноро сылдьыбыттарынан буруй ахсаана бииринэн үрдээн 45 буолбут. Статистика көрдөрөрүнэн, арыгы испит турууктаахтар буруйу оҥоруулара 8,7% кыччаан 42 бэлиэтэммит, былырыын 46 этэ.Арыгы атыыламмат нэһилиэктэргэ Мырылаҕа, Бахсыга, Болтоноҕо, Кытаанахха, Мугудайга. Төлөйгө, Чакырга арыгы испит туруктаахтар оҥорбут буруйдара бэлиэтэннэ. Буруйу арыйыы уопсай көрдөрүүтэ 69,2% буолла, былырыын 85,5% этэ.Уопсайа 37 дьыалаҕа буруйдаахтар булуллубакка тохтоон тураллар, бу мантан 35 интернет ситимин нөҥүө оҥоһуллубут буруйдар буолаллар (уоруу — 2, түөкүннээһин — 23, киһи анал даннайдарын бас билэн, сокуоннайа суохтук туттуу — 10).100% арыллыбыт көрүҥнэр: доруобуйаҕа ыар, орто ыар, чэпчэки эмсэҕэлээһини соруйан оҥоруу, өлөрөрүнэн куттааһын, халааһын, күүс өттүнэн аһаҕастык малы былдьааһын, норкуотуктаах сириэстибэни таһыы, харайыы, суол быраабылатын уонна транспорт сириэстибэтин туһаныы быраабылатын кэһии, саа сэбин туттуу, харайыы быраабылатын кэһии, экономическай хайысхалаах буруйдар буолаллар.
Анал байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарбытыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр 2024 сыл устата Фондаттан уонна улуус бюджетыттан барыта холбоон 33 мөлүйүөн 512 тыһыынча 960 солкуобай сууммалаах көмө оҥоһулунна. Ол иһиттэн “Чурапчы сайдыыта” фонданан 12 мөлүйүөн 581 тыһыынча 866 солкуобай, улуус бюджетыттан уопсайа 20 мөлүйүөн 931 тыһыынча 93 солкуобай сууммалаах маннык көрүҥ көмөлөр оҥоһулуннулар. Ол курдук, барыта холбоон 16 мөлүйүөн 537 тыһыынча 827 солкуобайдаах материальнай көмө коммунальнай өҥө ыйдааҕы төлөбүрүгэр, бааһырбыт, эмсэҕэлээбит уолаттарга харчынан көмөҕө, айан төлөбүрүн ороскуотугар, дьиэ өрөмүөнүгэр, дьиэ кэргэттэргэ теплицалары ылан биэриигэ, олохтон туораабыттары тиһэх суолга атаарыыга, онтон да атыҥҥа ыытылынна. Маны сэргэ байыаннай дьайыыга кытта сылдьар биир дойдулаахтарбытыгар 15 мөлүйүөн 975 тыһыынча 133 солкуобайдаах гуманитарнай көмө тиэрдилиннэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин холбоһугун аатыттан анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар көмөнү оҥорууга 1 мөлүйүөн солкуобайдаах үп барбыта.Улуус делегацията гуманитарнай көмөнү илдьэр командировкаҕа барыта 12-тэ баран кэллэ, барыта холбоон 16 тоннаттан тахса кээмэйдээх гуманитарнай көмөнү тиэртибит. Гуманитарнай көмөҕө 4 массыына: 2 Нива, 1 Митсубиси маркалаах массыыналары атыылаһан, уонна 1 УАЗ массыынаны улуустааҕы ветеринарнай управление тэрилтэтэ көмө быһыытынан туттараннар, тиэртибит. Мотоцикллар, дроннар, антидроннар, тепловизионнай прицеллар, сахалыы быһахтар, күннээҕи туттар мал-сал, эмп-томп, биһиги кэрэ аҥардарбыт, общественнай түмсүүлэр иилээн-саҕалаан тэрийэннэр, улууспут олохтоохторун илиилэрин сылааһынан тигиллибит таҥас-сап, хаххалыыр сеткалар, таҥас комплектара, харысхаллар, блиндажнай чүмэчилэр, оҕолорбутуттан саллаакка суруктар, «Чурапчы» ТХПК бородууксуйатыттан, уонна нэһилиэктэр, тэрилтэлэр астаабыт дойдуларын сибиэһэй собото, этэ-аһа тиийэн уолаттарбыт үөрүүлэрэ, махталлара улахан.Күн бүгүн анал байыаннай дьайыы дьиэ кэргэттэригэр 317 киһиэхэ дастабырыанньа биэрэммит кинилэр улуус иһигэр араас көрүҥнээх чэпчэтиилэринэн, көмөлөрүнэн туһаналлар: улуус ыытар култуурнай тэрээһиннэригэр, оҕолор киинэ театрыгар босхо сылдьаллар, баанньыкка босхо, сылга биирдэ Чурапчы-Дьокуускай-Чурапчы такси төлөбүрүн толору төннөрөллөр, улуус иһигэр социальнай транспорынан босхо айанныыллар, ыйга биирдэ Чурапчы — Дьокуускай-Чурапчы автобуһунан айан төлөбүрүн аҥарын төннөрөллөр, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын оҕолоро улуус уһуйааннарыгар уочарата суох киирэллэр, оҕо бырааһыгар, балыыһаҕа дьахтар консультациятыгар уочарата суох көрдөрөллөр. Ону таһынан байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын оҕолоро оскуолаҕа босхо аһыыллар, уһуйааннарга родвзностан босхолоноллор, үөрэнээччилэр сайыҥҥы сынньалаҥынан хааччыллаллар уонна республика таһыгар лааҕырга барар буоллахтарына, айаннарын ороскуота төлөнөр. Маны сэргэ дьиэ кэргэттэрбитигэр, оҕолорбутугар тиһигин быспакка араас хабааннаах акциялар тэриллэллэр. Саҥа дьылга бэлэхтэри туттарыы, саас дьиэ кэргэттэрбитигэр кустары түҥэтэн байанай бэлэҕиттэн күндүлээһин, күһүн оскуолаҕа тэрийии курдук өйөбүллэр умнуллубаттар. Улуус үрдүнэн анал байыаннай дьайыы дьиэ кэргэттэрэ гааска 18, киин ититиигэ 12 дьиэ холбоммуттара. Билигин байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар Чурапчы нэһилиэгин дьаһалтатын кытта Кыттайбан оройуонугар квартал олохтонон онно барыта 150 сир учаастага бу сылга түҥэтиллэн саҕаланыаҕа.
«Чурапчы улууһа» муниципальнай оройуон.