Өрөспүүбүлүкэҕэ Оҕо саас сылынан, Арассыыйа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин доруобуйа харыстабылын туйгуна, Чурапчы улууһун киин балыыһатын педиатр бырааһа Нюргуяна Эмилиевна Гоголева ыалдьыттыыр. Кинини кытта кэпсэтиибитин сэргээн ааҕыҥ.
— Нюргуяна Эмилиевна, бастатан туран, ааҕааччыларбытыгар бэйэҥ тускунан сырдата түс эрэ.
— Мин — Мындаҕаайыттан төрүттээхпин. Биология, химия предметтэрин дириҥник үөрэтэн Дириҥ орто оскуолатын бүтэрбитим. Салгыы Дьокуускайдааҕы медицинскай университекка туттарсан киирэн, үөрэхпин 1996 сыллаахха бүтэрбитим. 1997 сыллаахтан Чурапчытааҕы киин балыыһаҕа педиатр бырааһынан анан кэлиэхпиттэн, күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии-хамсыы олоробун. Кэргэним Руслан Федорович Иванов — төрүт Чурапчы. Икки оҕолоохпут, үс сиэннээхпит.
— Оҕо бырааһа олус эппиэтинэстээх, үгүс билиини эрэйэр сыралаах идэ. Эн тоҕо бу идэни талбыккыный?
— Мин дьиҥэр оҕо бырааһа буолар былааным суох этэ. Акушер-гинеколог идэни үөрэнэн бүтэрбитим. Үлэ миэстэтэ хоту баарынан, онно үлэлэтэ ыыта сатаабыттара. Кыра оҕолоох буолан, ыраах барбакка, Чурапчыга үлэлиэхпин баҕарарым. Оччолорго манна педиатр быраас тиийбэт этэ. Инньэ гынан, дойдубар кэлээри, оҕо бырааһынан үлэлииргэ сөбүлэспитим. Билигин санаатахпына, атын профиллаах эрээри күүстээх санааны ылынан кэлбит эбиппин диэн сөҕөбүн. Педиатр бырааһынан үлэлиирбин олох кэмсиммэппин, идэбин сөбүлүүбүн. Иккистээн таллараллара буоллар, педиатр идэтин талыам этэ.
— Оҕо бырааһынан үлэлиир туох ыарахаттардааҕый? Педиатр быраастар хаһыаҕытый?
— Биһиги идэбит, кырдьык, сүрдээх эппиэтинэстээх үлэ. Үксүн оҕолору кытта эрэ буолбакка, төрөппүттэри, ийэни, аҕаны, эбэни, эһэни кытта үлэлиибит. Ардыгар дьиэ кэргэн бырааһа курдук сананабын. Тоҕо диэтэххэ, мин урут көрбүт оҕолорум улаатан, ыал буолан, аны билигин кинилэр оҕолорун көрө сылдьабын. Онон төрөппүттэрэ тугунан ыалдьыбыттарын, доруобуйалара хайдаҕын билэр буолан, оҕолоро ыарыыны хайдах ылыныан сөбүн сабаҕалаан көрөн билэбин. Хас биирдии оҕо доруобуйата олох тус туһунан, ол иһин көрүү-истии эмиэ атын буолар.
Учаастак педиатрдара бэһиэбит, маны таһынан невропатолог уонна оройуоннааҕы педиатр бааллар. Мин наар биир тэрилтэҕэ үлэлээн кэллим. Кэлин санаан көрдөхпүнэ, билиҥҥи кэллиэгэлэрим, уонтан тахса сыл үлэлээбит уопуттаах исписэлиистэр бары саамай чугас доҕотторум буолбуттар эбит.
— Педиатр быраастан ханнык хаачыстыба ирдэнэрий?
— Биһиги сүрүннээн дьону кытта үлэлиибит. Дьону өйдүүр, кинилэр балаһыанньаларыгар киирэр буолуохха наада. Оччоҕуна эрэ өйдүүгүн. Психолог курдук буолуохтааххын. Олус аймалҕаннаах ийэлэр баар буолаллар. Ол иһин, бастатан туран, ийэни уоскутуохтааххын — оҕото ону билэн, эмиэ оннук турукка киириэн сөп.
Оҕо түргэнник үтүөрүүтэ төрөппүттэн эмиэ улахан тутулуктаах – биһиги сүбэбитин хайдах тутуһан эмтиириттэн.
— Оҕолор кэнники үгүстүк ыалдьар буоллулар. Тумууну таһынан, аллергиялаах оҕо сылтан сыл элбээн иһэр. Бу төрүөтэ туохха сытар дии саныыгыный?
— Урут ыал-ыал алааһынан олороро, алтыһар дьоно уонча эрэ буолара. Онон тастан сыстыганнаах ыарыыга хаптарыы аҕыйах этэ. Оттон билигин хайдаҕый? Барыта барыы-кэлии, дьиэҕэ бүгэн олоруу суох. Оскуолалар тыһыынчалыы оҕолоохтор. Оҕо күн ахсын алтыһар дьоно олус элбэх. Өрөспүүбүлүкэ таһыгар күрэхтэһэ бараллар-кэлэллэр. Куоракка барыыны-кэлиини этэ да барбаппын. Саҥа төрөөбүт дьахтар оҕотун кыбынан онно-манна сылдьара элбэх. Ыарыы үгүс алтыһыыттан тарҕанар. 90-с сылларга куоракка инфекция тарҕаннаҕына, биһиэхэ ый буолан баран кэлэрэ. Карантин биллэрилиннэҕинэ, сыстыганнаах ыарыы биллэ намтыыр. Холобур, “Ковид” үгэннээбит кэмигэр барыбытын дьиэҕэ олордон кэбиспиттэрэ. Онно биир да оҕо ыалдьыбат этэ. Оҕо ОРВИ-нан, ОРЗ-нан да сутуллуута бэлиэтэммэтэҕэ.
Оттон аллергия кырдьык элбээн иһэр. Бу аһыыр аспытыттан тутулуктаах. Чипсы, суухара курдук аныгы астар туох да туһата суохтар. Бэйэбит төрүт аспытынан, этинэн, балыгынан аһыахтаахпыт. Билигин сорох оҕолор эти сиэбэттэр, ол иһин олус элбэх анемиялаах оҕо баар. Холобур, доруобуйабытыгар туһалаах железо кыһыл эккэ эрэ баар.
Билигин оҕолорун доруобуйаларыгар кыһаллар, төрүт аһылыгынан эрэ аһатар төрөппүттэр биирдиилээн да буоллар бааллар. Бу олус үчүгэй холобур. Онон оҕолорбутун сөпкө аһыырга үөрэтэн, аһылык култууратын үрдэтиэхтээхпит.
— Оҕо ыалдьыбатын туһугар, иммунитеты бөҕөргөтүүгэ төрөппүттэр ханнык-туох профилактиканы ыытыахтаахтарый?
— Төрөппүттэр бу туһунан үгүстүк ыйытааччылар. Бу олох сыыһа боппуруос. Оҕо иммунитета намыһах буолбат – уһуйаантан саҕалаан кэлэктиипкэ сылдьан, алтыһан, вируска хабыллан, ыалдьан, иммунитет үөскүүр.
Оһоҕос флоратыттан киһи доруобуйата олус тутулуктаах. Онно элбэх туһалаах бактериялаах. Оҕо төрөөтөҕүн бастакы күнүттэн туһалаах бактериялары ийэтин уоһаҕыттан иҥэринэр. Бу уоһахха олус наадалаах эттиктэр, ыарыы утары антителалар бааллар. Салгыы ийэтин үүтүттэн туһалаах бактериялары иҥэринэр. Онон дьахтар оҕотун хайаатар да эмтэриэхтээх. Эмиий эмпит оҕо чэгиэн доруобуйалаах буолар. Онтон оҕону салгыҥҥа сырытыннаран, этин-хаанын эрчийэн туругун чэбдигирдиэххэ сөп.
— Кэлиҥҥи кэмҥэ социальнай ситимнэргэ оҕолор быһыы ылан баран ыалдьыбыттарын туһунан сурах-садьык элбэх. Эн бэйэҥ оҕолоргор быһыы бэрдэрэҕин дуо? Тоҕо?
— Мин оҕолорбор, сиэннэрбэр быһыыны хайаан да туруортарабын. Быһыыны биэрии –биһиги үлэбит биир сүрүн сүнньэ буолар. Холобур, 90-с сылларга дифтерия өрө тура сылдьыбыта. Бу ыарыы дьон прививкаттан аккаастанан, өрө турбута.Ол түмүгэр дифтерияҕа хаптаран, дьон өлүүтэ тахсабыта. Корь эмиэ прививкаттан аккаастаныыттан тахсар. Былыр корь ыарыыны прививканан эрэ кыайбыттара. Корь ыарыынан 10 киһи ыалдьар түгэнигэр, итинтэн 3 киһи сыыстарар – энсефалиттыан, менингиттиэн, пневмониялыан сөп, онтон сылтаан өлүү да тахсар.
Ханнык баҕарар вакцинацияҕа сыыстарыы бэлиэтэниэн сөп. Ол эрээри 10000 киһиттэн биир киһиэхэ тиксэр.
— ОРВИ уонна грипп туох уратылаахтарый? Ону хайдах быһаарыахха сөбүй?
— Бу иккиэн вируснай ыарыылар. Орви – күн-дьыл уларыйыытыттан тутулуктаах, чэпчэкитик ааһар ыарыы. Оттон гриппкэ хаптарбыт киһи ыараханнык аһарар. Урут мин саҥа үлэлиирим саҕана, грипп эпидемията турар этэ. Онно ыал ыалынан ороҥҥо-тэллэххэ сыталлара, сэниэлэрин эһэн кэбиһэрэ. Киһи өлүүлээх да буолара. Кэнники сылларга бу ыарыыны эмиэ вакцинация көмөтүнэн намтатабыт. Быһыы ылбыт дьон чэпчэкитик аһардаллар.Сорох төрөппүттэр: “Грипп утары прививка ылан баран тута ыалдьыбыппыт, онон ылбаппыт”, — диэн аккаастанар түгэннэрэ элбэх. Бу –сыыһа. Биһиги прививка нөҥүө грипп мөлтөх вируһун эккэ-хааҥҥа киллэрэбит. Оччоҕуна ыарыы утары иммунитеттанар. Үгүс киһи ыалдьыбакка аһарынар. Ол иһин грипп кэлиэн иннинэ бэлэмнэнэр ордук.
— Оҕолорго битэмиин иһэрдэр туһалаах дуо?
— Биһиги олорор усулуобуйабыт олус ыарахан. Кыһыммыт уһун, күммүт көрөрө кылгас. Онон сылы эргиччи оҕолорбутугар Д битэмиини иһэрдиэхпитин сөп. Маны сэргэ йод иһэрдэр оруннаах. Уубутугар йод ирдэбилгэ эппиэттээбэт кыра бырыһыана баар, инньэ гынан организммытыгар йод тиийбэт.
— Сааскы, сайыҥҥы кэмҥэ оҕолор күнтэн харыстанар креми туттуохтаахтар дуо?
— Күнтэн харыстанар креми ханна эрэ соҕуруу эбэтэр өрүс кытыытыгар күнү быһа сытар буоллахха, сотуохха сөп. Күн уотугар эти сиэппэт туһугар.
— Оҕолор “Кока-кола” курдук гаастаах утаҕы иһэллэрин туох дии саныыгын?
— Гаастаах утах үксэ саахардаах, састаабыгар глюкоза баар. Бу глюкоза киһи этигэр-хааныгар киирэн кальцийы суурайан таһаарар. Киһи уҥуохтара мөлтөөбүтүнэн бараллар уонна да атын куһаҕан дьайыыта элбэх. Онон ити утаҕы утарабын.
— Сыралаах үлэҕиттэн сынньалаҥҥар, иллэҥ кэмҥэр тугунан дьарыктанаҕын?
— Кэнники, оҕолорум улааппыттарын кэнниттэн нэһилиэкпитигэр тэриллэр араас дьарыктарга сылдьабын. Ордук йога, үҥкүү көрүҥнэрин сэргиибин.
— Үлэлээбит кэмнэриҥ устата өйдөөн хаалбыт түгэниҥ?
— Биһиги үлэбитигэр үчүгэй, өйдөнөн хаалар түгэнинэн улаханнык ыалдьыбыт оҕобут эмтэнэн, үтүөрэн, бэттэх кэлиитэ буолар. Онтон ордук туох да наадата суох. Оҕолор сырдык эйгэлээхтэр, кинилэри кытта үлэлиир интэриэһинэй. Оҕону эмтиир махталлаах үлэ.
Нюргуяна Эмилиевна, олус туһалаах кэпсэтииҥ, сүбэҥ-амаҥ иһин махтанабын. Эппиэтинэстээх үлэҕэр өссө үрдүк ситиһиилэри, тус олоххор дьолу-соргуну, үгүс үөрүүнү, этэҥҥэ буолууну баҕарабын.
Людмила Горохова