Кини быйыл атырдьах ыйын 22 күнүгэр 90 сааһын туолуохтаах этэ.
Кини оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан Чурапчыттан Кындалга саас-сайын уһун өрөбүллэргэ сатыы кэлэрэ. Сарыы этэрбэһэ дэлби илийэн хаалбыт буолааччы. Онтон кыһынын ат сыарҕатыгар олорсон, дэриэбинэ оҕолорун кытары айаннааччы. Оскуолатын үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрээт, Омскайга үрдүк үөрэххэ туттарсан киирэр Омскайтан сайыҥҥы уһун өрөбүлүгэр кэлэрин бөһүөлэк дьоно бары кэтэһэллэрэ. Кини кэллэҕинэ, бырааһынньык остуолугар олорон соҕуруу дойду сонунун интэриэһиргээн истэллэрэ. Кини уустаан-ураннаан, киһи эрэ сэргээн истиэх курдук кэпсиирэ. Мин оҕо сылдьан Василийы наар кинигэ ааҕа олорорун өйдүүбүн. Биһиги төрөппүттэрбит колхуостаахтар этэ. Көһө сылдьан фермаҕа ийэлэрбит ыанньыксыттыыллара. Василий аҕата Ньукуус Дьарааһынап кыһынын атынан от тиэйэрэ, оттон мин аҕам кадровай булчут этэ. Оччолорго ынахтары күҥҥэ түөртэ ыыллара, ньирэйдэрин бэйэлэрэ көрөллөрө. Элбэх ыал бары ферма дьиэтигэр, кыстык буоллун, сайылык буоллун, дьукаах олорорбут. Сүрдээх эйэлээхтик, бары туох кыах баарынан өйөнсөн, көмөлөсүһэн олорбуппут. Кини оҕо сааһа төһө да кырыымчык кэмҥэ аастар, төрөппүттэрин уонна дьонун-сэргэтин тапталыгар улааппыта. Василий олус холку, кыыс оҕо нарынын курдук ып-ыраас сэбэрэлээх, наһаа үөрүнньэҥ ис киирбэх майгылаах этэ.
Мин сайын аайы уоппускабар Дириҥтэн Кындалга оҕолорбунаан кэлэн дьоммор сайылыыр этим. Ити 1978 сыл этэ. Биһиги балаҕан дьиэбитигэр олордохпутуна, арай биир киэһэ Василий Васильевич киирэн кэллэ уонна: “Балтым эрэ буолларгын, биһигини дьэдьэннэтэ сирдээ эрэ”, – диэтэ. Кындалга Дьуон Дьаҥылы дьиэтин уларсан, кэргэнин Клара Трифоновнаны уонна уолун илдьэ кэлбитин кэпсээтэ. Мин үөрүүнэн ылыннаҕым дии. Сарсыарда илин Күрүөлээх диэки бардыбыт. Дьэ, онно бэйэм да наһаа соһуйдум. Василийы дойдута күүскэ кэтэспитин көрдөрдө. Олох суол кытыытыгар мас көтөрүн да, дьүөдьэҕэ кустары да, бүүчээни да көрдүбүт. Дьэ уонна былааннаах дьэдьэммитин да син буллубуппут. Онон үөрэн-көтөн бултуйан кэлбиппитин өйдүүбүн.
Мин кэлин, 1992 сыллаахха, Кындалга Хоту көһөрүллүү 50 сылыгар анаммыт тэрээһиҥҥэ бара сылдьан, Василий Васильевиһы көрсөн, кэпсэтэн ааспытым. Оччолорго Болтоҥо нэһилиэгиттэн көһөрүллүүгэ барбыт кырдьаҕастар элбэх этилэр. Кэргэним Ким Конфеевич көһөрүллүүгэ анаан оҥорбут монуменын таһыгар кэриэстэбил тэрээһин буолбута. Ол кэмҥэ Илья Михайлович Слепцов биригэдьиирдии олорон, Ким Конфеевичка санаатын тиэрдэн, наадалаах матырыйаалынан хааччыйан оҥоһуллубута. Онно аһылык кэмигэр бары тыл эппиттэрэ. Кытаанахтан кэлэ сылдьар биир дойдулаахпыт Василий Михайлович Кладкин эдьиийэ Василий Васильевичка “оҕобут эрэ буолларгын, биһиги үлэбит-хамнаспыт туһунан суруйарыҥ буоллар” диэн сүрдээх ыллыктаах этиини оҥорбута. Онно Василий Васильевич долгуйан туран сөбүлэммитэ. Ол түмүгэр «Кэрэхтээххэ» диэн романы суруйбута. Василий Васильевич дьонун-сэргэтин кытта наһаа истиҥник кэпсэтэн-ипсэтэн, астынан барбыта.
Суруйааччы талан ылбыт идэтинэн хайдахтаах курдук төрөөбүт дойдута чэчирии сайдарыгар дьоһун кылаатын киллэрсибитин ыччат дьон билистиннэр диэн, кини 75 сыла туолуутугар дьиэ кэргэттэрэ таһаартарбыт кинигэлэриттэн бииргэ үөрэммит, үлэлээбит доҕотторун ахтыыларыттан билсиҥ.
***
Василий Васильевич кураайы сирдээх-уоттаах төрүт дойдутун көрөн-истэн сөпкө сыаналаан, туһаны аҕалаары, мелиоратор үөрэҕин баҕа өттүнэн талбыт курдук. Чурапчы үрдүк үөрэхтээх маҥнайгы мелиоратора буолан 10 сыл устата үлэлээбитэ. Төрөөбүт-үөскээбит улууһун сирин-уотун, айылҕатын ордук кини кубулҕатын билэрэ, дьонун-сэргэтин кытары сибээстээҕэ үлэтигэр көмө буолбута. Туһаны биэрэр тоҕоостоох сирдэргэ 19 гидротехническай тутууну ыытан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Холобур, биһиги төрөөбүт нэһилиэкпитигэр Болтоҥоҕо аакка-суолга киирбит Новгородовтар алаастарыгар Чуораайыттаҕа 660 гектардаах ходуһаны сиигирдэр тутуу барбыта. Маннык улахан тутуу ыаллыы улуустарбытыгар билигин да кыайан оҥоһулла илигин аахтахха, чуолкайдык чаҕылхайдык быһаарбыт эбит. Мин “Субуруускай” сопхуоска дириэктэрдии олордохпуна, тутуу барбыта. Кэнники күөлгэ кубулутан, балык бөҕө үөскээн, норуот баайа-дуола буолан, биир харыстабыллаах сирбит. Киин улуустарга биир тарбахха баттанар сэдэх айылҕалаах улахан күөл. Нэһилиэк ытык сирэ – киэн туттуута. Бу тутуулары ыытарга бырайыактааһын үлэтэ улахан эппиэттээх даҕаны, кытаанах ирдэбиллээх даҕаны. Бырайыагы бигэргэттэрэр үөһээ тэрилтэлэргэ кинилэр хонтуруолларын ааһыы биир эмиэ күчүмэҕэйдэрдээх да, кутталлаах да буолара. Сметатын оҥоруу – эмиэ дэбигис бэриммэт үлэ. Тиһэҕэр былааҥҥа киллэрии мөккүөрдээх, айдааннаах мунньахтарыгар баһыйа тутар билиилээх киһи аахсар аптарытыаттаах буолбутун үрдүнэн, элэ-была тылын бараан ситиһэҕин. Онуоха Василий Васильевич билиилээх-көрүүлээх буолан, талаана уонна дьулуура көмөлөһөн, 19 улахан гидротехническай тутууну биир кыра улууска ыытарга элбэх үбү тоҕо тардан ылбыта элбэх үлэттэн, кинини ылынар буолан быһаарыллыбыта чуолкай. Дьиҥинэн, сыратын биэрэн, дьиҥнээх патриот буолан оҥортордоҕо. Бу оҥоһуллубут күөллэр тулалыыр айылҕабытын тупсараллар, угуттууллар. Маны таһынан ходуһаны төрдүттэн тупсаран оҥоруу кэмэ суох ыытыллыбыта. Бу үлэ эмиэ мелиоратор дьаһалынан, кини бырайыагынан судаарыстыбаттан харчы көрүллэн ыытыллара.
Билигин айылҕаны алдьатарбыт элбэх. Оттон Василий Васильевич айылҕаны тупсарыыга үлэлээбитэ сыаналаныахтаах, өйдөнүөхтээх. Кини үлэтин өссө кэҥэтэр, салгыыр сорук кураан кутталыгар олорор Чурапчыттан арахпат. Ардаҕы уу сиэтэр. Улуус территориятыгар уу сабардама киэҥ, улахан буоллаҕына, оччонон ардахтаах. Уус Маайа ардаҕа уулаах-хаардаах Амма үрэҕэр кэлэн түһэн бүтэр. Бэркэлээтэҕинэ, Туолума үрэҕин баһыгар тиийэр. Василий Васильевич үлэтин салҕаан, күөллэри оҥорууну ыыттахпытына, дойдубут тупсуо, кураанныыртан быыһаныахпыт. Амма уонна Таатта быыһыгар сытар үрэхтэринэн күөллэри оҥоруу киэҥник бардаҕына, микроклимат уларыйан, хатыҥнардаах-чараҥнардаах Чурапчы айылҕата тупсан, өҥ-быйаҥ сатыылыа. Өрөспүүбүлүкэ биир бастыҥ үлэлээх мелиораторын быһыытынан ходуһаны оҥорторон, ууну үөскэтэн, оппут-маспыт үүнэн, күн бүгүн элбэх ынах сүөһүлэнэн, сылгыланан, өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьабыт. Василий Васильевич хаһан да бэйэтин хайҕаммат сэмэй майгылаах киһи этэ, кини үлэтин өссө да дириҥник ылынан өйдүү, сыаналыы иликпит. Ону ситэрэн-хоторон биэриэҕиҥ диэн этэбин. Төрөөбүт нэһилиэгэр бюһун оҥорторон, биир дойдулаах суруйааччылары кытта тэҥҥэ туруоран, биллиилээх суруйааччы уонна үтүөлээх аграрник быһыытынан бэлиэтиэҕиҥ. Чурапчыга олорбут уулуссатын В.В.Яковлев-Тос диэн аатын иҥэриэҕиҥ.
Нэһилиэк Бочуоттаах олохтооҕо Василий Хрисампович Жебсаин.
Бэс ыйын 20 күнэ 2009 сыл. Дьокуускай к.
***
В.В.Яковлев Омскайга үөрэнэ сылдьан, устудьуоннары барыларын кытта уопсай тылы булара, сүрдээх көрсүө, үтүө майгылаах этэ. Үөрэҕин бүтэрэн кэлээт, 1958 сыллаахха дойдутугар Чурапчыга тахсан, инженер-мелиораторынан тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлээбитэ. Оччолорго мин кылаабынай агрономунан, кэлин Ленин аатынан колхуос бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлии сылдьарым. 1961 сыллаахха миигин “Эрилик Эристиин” колхуос бэрэссэдээтэлинэн талбыттара.
Ити кэмҥэ В.В.Яковлев колхуоска тахсан биир сыл устата мелиораторынан, тутааччынан үлэлээбитэ. Биир сыл иһигэр 210 км усталаах үрдүк күүрүүлээх линия тутуллубута. Сыл аайы алта учаастак аайы 6-7 тыһыынча бэрэбинэ кэрдиллэрэ. Колхуос үрдүнэн 40 тыһыынча бэрэбинэ 12 пилораманан хайытыллан тутууга барара. Биир сыл иһигэр уопсайа 2400 ынах киирэр 6 хотон тутуллубута.
Таатта, Хонду үрэхтэр оҥоһуллан, талахтара, дулҕалара ыраастанан ньүөлсүтүллэн, ходуһа сирэ буолбуттара.
Мындаҕаайы учаастагар Амма өрүс хочолорун хордоҕойдоро хорутуллан, 2000-тан тахса гаа ходуһа оҥоһуллубута. Дьэ, маннык улахан тэрээһиннээх үлэ барыытыгар В.В.Яковлев управлениеҕа үлэлии сылдьан уонна колхуоска үлэлээн, быһаччы көмөнү оҥорбута.
«Өрүстэр кирбиилэригэр» роман оччотооҕу биһиги көлүөнэ олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын өйүн-санаатын кэлэр көлүөнэлэргэ өйдөбүл быһыытынан хаалларда. Бу роман көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр историческай олох сибээһэ буолар.
Егор Степанович Николаев. От ыйын 6 кунэ, 2007 сыл.
Ааспыт көлүөнэ дьоммут үлэлээн-хамсаан, олорон ааспыт олохторо, кэрэ-бэлиэ кэмнэрэ уос-номоҕор киирэн салҕана турдун. Араас дьылҕалаах дьоммут ааттарын, олохторун үйэтитэр биһиги барыбыт ытык иэспит.
Александра Колесова.