Ол суостаах сэриини умнубат –
Биһиги тыыннаахтар аналбыт,
Ыал ахсын истиҥник ахтыллар –
Геройдуу охтубут буойуннар.
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии хара маҥнайгы күнүттэн саамай тиһэх күнүгэр диэри, сахалар бары фроннарга, армияларга дойдубут дьылҕатын быһаарар кыргыһыыларга хорсуннук сэриилэспиттэрэ. Сылаҥ нэһилиэгин Улахан Күөлүн “Коммунизм кыһата” холкуостан барыта 50-тан тахса киһи биһиги дьоллоох олохпут иһин сэриилэспиттэрэ, үлэ фронугар сылдьыбыттара. Үгүстэрэ сэрии толоонугар биһиги көҥүл, эйэлээх олохпут иһин тыыннарын толук уурбуттара. Өстөөх арҕаҕар тиийэ сэриилэспит, кыайыыны Берлиҥҥэ көрсүбүт киһинэн Гаврил Иннокентьевич Макаров буолар. Кини 1910 сыллаахха төрөөбүтэ. Төрөөбүт сирэ — уота – Улахан Күөл Сылдьыры алааһа. Бииргэ төрөөбүт 7 –лэр этэ, Хабырылла – улаханнара. Икки кыыс, биир уол саҥардыы улаатан, үөрэнэн иһэн, сыстыганнаах сэллик ыарыыттан утуу-субуу өлбүттэрэ. Аҕалара Иннокентий Михайлович, ийэлэрэ Варвара Романовна эрдэ өлөн, тулаайах хаалбыттара. Хабырылла бииргэ төрөөбүт балтыларын, кыра кыргыттары: Хоборооһу уонна Маайаны киһи дьон буоллуннар диэн ыалга ииттэрэ биэрбит. Ол курдук, Хобороос Сылаҥҥа Сүөдэр Никитиннээххэ, Маайа Кытаанахха Гаврил Ермолаевтаахха иитиллибиттэрэ. Быраата Николай Иннокентьевич Чурапчытааҕы педучилищены бүтэрэн, Булгунньахтаах 7 кылаастаах оскуолатыгар 1947 -1949 сс. учууталлаабыта. Элбэҕи эрэннэрэр, тэрийэр дьоҕурдаах, үҥкүүгэ, ырыаҕа талааннаах Николай сэллик ыарыыттан эдэр сааһыгар 1950 сыллаахха өлбүтэ.
Хабырылла Кытаанах Наммара үрэҕэр Долугурга олохтоох Григорий Семенович Новгородов орто кыыһын Балаайаны сөбүлүү көрөн, дуруусканан кэргэн ылбыта. Эдэр ыал Сылдьырыга дьонун өтөхтөрүгэр олохсуйбуттара. Хаста да оҕоломмуттара да, оҕо турбатаҕа. Балыыһа, эмп-томп да суоҕа. “Коммунизм кыһата” холкуоска киирэн, иккиэн туруу үлэһит дьон холкуос биир бастыҥ үлэһиттэрэ буолбуттара. От охсооччу быһыытынан Хабырыллаҕа тэҥнэһэр киһи суоҕа, сарсыарда эрдэттэн түүн үс туман түһүөр диэри, хас эмэ га сири охсоро, кыһынын ыраах сирдэртэн от — мас тиэйэрэ. Сут-кураан дьыллар саҕаламмыттарыгар, туһахтаан, туулаан дьонун, ыалларын быыһаабытын дьон-сэргэ махталынан ахтара. Майгытынан да сүрдээх сымнаҕас, киэҥ-холку майгылааҕа, аҕыйах саҥалааҕа, көнө сүрүннээҕэ, эппит тылын толоругаһа, дьоҥҥо биир тэҥ сыһыаннаах этэ.
Гаврил Иннокентьевич Аҕа дойду сэриитигэр, 1943 сыллаахха бэс ыйын 10 күнүгэр ыҥырыллыбыта. Арҕаа фроҥҥа тиийбитэ. 91-с стрелковай полка саппаас чааһыгар түбэһэн, 16-с сапернай биригээдэ састаабыгар киирсэн сэриилэспитэ. Бу полкаҕа өр кэмҥэ сулууспалаабыта. Төрөөбүт алаастарыттан тэйбэтэх, үөрэҕэ суох, нууччалыы биир да тылы билбэт саха уолаттара эрдээх санааларынан, булугас өйдөрүнэн бастыҥ снайпердар, хорсун буойуннар буолан аатырбыттара. “Хабырыллаҕа бэйэтэ толоругас, көнө майгыта, ыраас суобаһа көмөлөстөҕө. Эппиттэрин хоту сылдьар буолан хамандыыра кинини олус сөбүлүүрүн туһунан, сэрииттэн кэллэҕин утаа, кэмчитик да буоллар, кэпсиирэ. Хамандыыра көрөн-истэн, бэйэтэ батыһыннара сылдьан үлэлэтэрин, сэриигэ киирдэхтэринэ, батыһыннаран илдьэн, сир булан олордон эбэтэр сытыаран баран ньиэмэстэри ыттарарын, үчүгэй киһи түбэһэн, араҥаччылаан, аһатан-сиэтэн тыыннаах хаалбытын туһунан кэпсиирэ”, – диэн ахтан суруйбут педагогическай үлэ бэтэрээнэ Анна Егоровна Гордеева.
Кэлин маҥнайгы хамандыыра кавалерийскай полкаҕа көһөрбүт. Саҥа хамандыырыгар миинэр атын көрбүт. Аты үчүгэйдик аһатарын, көрөрүн-харайарын иһин хамандыырыттан хайҕанар эбит. Бииргэ сулууспалыыр нуучча уолаттара үлэһит, көнө майгылаах, албына суох киһини сөбүлүүллэрэ, үчүгэйдик сыһыаннаһаллара, көмөлөһө сатыыллара. Кинилэртэн, эдэркээн уолаттартан сааһынан арыый аҕа буолан, астарын көрөн, наада буоллаҕына, таҥастарын абырахтаан тигэн биэрэр, атахтарын таҥаһын улларан биэртэлиир эбит. Сэрии толоонугар элбэх хаарыан эдэркээн уолаттар охтубуттара, кинилэри санаатаҕына кэлин уйадыйан ылара. Гаврил Иннокентьевич кэмчи кэпсээннээх, сэриигэ сылдьыбытын, хайдах сэриилэспитин туһунан ыһа-тоҕо кэпсии сылдьыбат сэмэй майгылаах киһи этэ. Берлини ылыы туһунан бэйэтэ маннык кэпсээбитэ баар: “Берлини ыллахпыт утаа, уотунан уһуура олорор уулусса устун хамандыырбын батыһан иһэн көрдөхпүнэ, тула өлбүт дьон, сыт-сымар, көрүөхтэн дьулаан, тыас-уус, снаряд эстиитэ, ыһыы -хаһыы бөҕөтө, нэһиилэ куотан этээстээх улахан дьиэҕэ киирбиппит. Ол дьиэ хаххалаан абыраабыта. Онтон куотан иһэр ньиэмэстэри ытыалыыбыт, син хас да ньиэмэһи өлөрдүбүт, эмискэ баҕайы уу — чуумпу буола түспүтэ. Дьиэ үөһээ этээһигэр кирилиэһинэн тахсан, биир кыбартыыра аана аһаҕаһынан иһирдьэ киирбиппит. Биир да киһи баара биллибэт этэ, уу-чуумпу, арай киэҥ баҕайы хоско киирбиппит – остуолу толору ас бөҕө тардыллыбыт. Ньиэмэстэр ситэ аһаабакка, астарын ыһан куоппуттар быһыылаах. Биһиги онтон ылан аһаан, ороҥҥо утуйан абыраммыппыт. Ороҥҥо сыппатах, үчүгэйдик аһаабатах ырааппытын, олус сылайбыппытын онно эрэ өйдөөбүтппүт. Сарсыарда түннүгүнэн көрбүппүт – сир аайы кыһыл былаах ыйаммыт этэ. Хамандыырым: “Победа! Победа!” – дии-дии, миигин кууспута, уураан ылбыта. Иккиэн ытаспыппыт”. Берлини ылыы иһин сэриилэһии олус суостааҕа-суодаллааҕа – фашистар күүскэ утарсыбыттара. Үөһэнэн биһиги самолеттарбыт, алларанан тааҥкалар өстөөҕү утары киирсэллэрэ, катюшалар, пулеметтар, пушкалар тохтоло суох ытыалыыллара. Ити үлүгэрдээх сэрии уотуттан хайдах ордубутун киһи сөҕө саныыр. Гавриил Иннокентьевиһы хамандыыра Москваҕа кэлиэр диэри илдьэ сылдьыбыт. Москваттан пуойаска уган, кууһан, сыллаан, кэһиилээн атаарбыт. “Нууччалар барахсаттар утарыласпат киһини сөбүлүүллэр. Кинилэр аһынан-харыһыйан дьиэбэр этэҥҥэ эргиллибитим”,- диэн дьону өрө тутар майгытынан сылаас тылынан ахтара. Хорсун буойун “Варшаваны босхолооһун иһин”, “ Берлини ылыы иһин” мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Гаврил Иннокентьевич сэрииттэн 1945 сыл күһүөрү эргиллибитэ. Дойдутугар кэлээт, холкуоһугар үлэлээбитинэн барбыта. Кыһыннары-сайыннары сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ сыратын биэрэн үлэлээбитэ. 1964 сыллаахха “Үтүөлээх холкуостаах” аатын ылбыта.
Кэргэнэ Пелагея Григорьевна сааһын тухары холкуос, сопхуос үлэтигэр илиитин араарбакка үлэлээбитэ. Сут-кураан, сэрии сылларыгар эр дьону солбуйан, сиһин көннөрбөккө, ыарахан үлэҕэ кыайыы туһугар үлэлээбитэ. Күҥҥэ түөртэ, ынах ыаһынын таһынан, “Газ-генератор” тыраахтарга анаан оттук мас бэлэмнииллэрэ. Ол туһунан тыыл, үлэ бэтэрээнэ Гаврил Николаевич Макаров ахтыытыттан билиһиннэрэбин:“Эргэ дьиэлэри уонна хотоннору көтүрэн, сааһы быһа үлэлээбиппит, сыра-сылба бөҕө барбыта. Сэп-сэбиргэл сүрдээх мөлтөх этэ. Аһылыкпыт диэн Америка сэлиэһинэйэ этэ. Биирдии киһиэхэ сүүстүү грамм быһыылааҕа. Саас кур тириилэри салааска оҥостон, кур ноһуому хаһан илиибитинэн бааһынаҕа таһарбыт. Ыһыы сиэмэтин сордоон- муҥнаан, эрэй бөҕөнөн сири булларбыппыт. Сүүрбэччэ буолан үлэлээбиппит. Онно мин эдьиийим Үстүүнньэ, эбэм Даарыйа, Хабырыыс кэргэнэ Балаайа Арыпыаналыын уо.д.а бааллара”. Үлэ, тыыл бэтэрээнэ Пелагея Григорьевна “Аҕа дойду сэриитин 1941 – 1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Гаврил Иннокентьевич Макаров 1972 сыллаахха ыарахан ыарыыттан өлбүтэ, оттон кэргэнэ Балаайа 86 сааһыгар, 1994с. бу орто дойдуттан барбыта.
Кинилэр сэрии кэнниттэн кыыстаах уол оҕоломмуттара. Кыыстара Анастасия Гаврильевна үлэ бэтэрээнэ, РФ потребкооперация туйгуна, СӨ эргиэнин Бочуоттаах үлэһитэ, эргиэн эйгэтигэр өр сыл үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Билигин Дьокуускайга бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Уоллара Николай Гаврильевич мэхээнньик идэлээх, өр сыл биһиги улууспут производственнай тэрилтэлэригэр мэхээнньиктээбитэ.
Өстөөҕү утары Берлин куоракка тиийэ сэриилэспит биир дойдулаахпыт Гаврил Иннокентьевич Макаров олоҕун оҕолоро, сиэннэрэ салгыыллар, кини аатын киэн тутта ааттыыллар.
Наталья Захарова, РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ