Мындаҕаайы Амматыттан төрүттээх Михаил Денисович Гермогенов түөрт сыл тиҥийбит, сири-дойдуну илдьи тэпсибит, мөлүйүөнүнэн киһини мэҥнэстибит аан дойдутун түгэҕэр тэҥнэммит уот сэрии ортотугар бүтүн биир сылтан ордук кэмҥэ бөлүмүөччүгүнэн сылдьан фашистскай сиэхситтэри кыдыйсыбыта. Сахалыы үс кылаас үөрэхтээх эрэ, нууччалыы билиэхтээҕэр маатыраны да истэ илик уол суостаах танковай бөлүмүөтү соспута, сүкпүтэ. Ол бэртээхэй сэбинэн өстөөхтөн өһүн-сааһын иэстэспитэ.
Онтон төрөөбүт ийэ буоругар төннөн кэлэр дьолломмут саллаат бэйэтэ фроннааҕы сырыыларыттан сэһэргээһинэ архыып ханнык да кумааҕытынааҕар ордук ырылыччытык, итэҕэтиилээхтик кини бойобуой суолун арыйар.
Мэхээлэни Уус Майа оройуонугар Нуотараҕа олордоҕуна Кыһыл Аармыйаҕа ыҥырбыттара. 1943 сыл от ыйыгар 18 сааһын туолан “Бойобуой” колхуоска биригэдьиирдии сылдьан барбыта. Ити күһүнүгэр саха үксэ түбэһэн сулууспалаабыт Дацан ыстаансыйаларыттан бүтүн эшелон арҕаа фроҥҥа айаннаан күпсүйбүтэ.
Аҕа дойду сэриитин биир чаҕылхай полководеһа, Сэбиэскэй Сойуус маршала Рокоссовскай хамаандалыыр 5-с аармыйатын 19-с гвардейскай дивизиятын 61-с полката, 56-с уонна 370-с стрелковай полката. Ити чаастарга балачча саха түмүллэн сэриилэспиттэрэ. Тыыннаах эргиллибиттэртэн Семен Лугинов, Афанасий Андреев, Савва Исаков, ини-бии Роман уонна Алексей Атласовтар, Дмитрий Дьячковскай 70-с сылларга диэри тэҥҥэ олорор сурахтаахтара диэн эппиттээҕэ Михаил Гермагенов.
Гаврил Петров диэн Хатылы киһитэ, нолуок агена этэ. Нууччалыы билэрэ, дьонноругар хамандыырдара туох дииллэрин тылбаастыыра. Эшелон сүөкэммит сиригэр байыаннай сэп-сэбиргэл эгэлгэтэ тоҕуоруспут, саллаат бөҕө мустубут. Быһата, халыҥ аармыйа сэриитин кимэн киириигэ бэлэмнээбиттэр быһыылаах.
Кэлбит дьонтон Сибиир олохтоохторун, ол быыһыгар сахалары, былдьаһан туран үллэстии буолла. Тиһэҕэр, оччо элбэх киһиттэн Мэхээлэ соҕотоҕун эрэ ордон хаалла. “Булчуккун дуо? Туох үлэһиккиний? Разведкаҕа ким барыан баҕарарый?” – диэн ыйыталлар эбит. Петров уонна эмиэ Уус Майаттан ылата аргыстаспыт үскэл көрүҥнээх нуучча биһигинниин барыс диэн соһо сатыыллар да, киһилэрэ олох буолуммат. “Куттала бэрдиттэн төттөрүлэспитим”, — диирэ.
Тэтэрээт, харандаас биэрэллэр, станковай бөлүмүөтү үөрэтэллэр, сурунан иһэргэ этэллэр. Биһиги киһибитин Иванов диэн нуучча бөлүмүөччүгэр иккис нүөмэринэн аныыллар. Турар, хамсыыр о.д.а сыаллары ыттараллар. Ол эрчиллии түмүгэр Мэхээлэ “сүүрэн иһэр” макеты бэһиэннэрин сууллартыырга тиийэ бэргэнин көрдөрөр. Аҕыйах күннээх итинник бэлэмнэнии бүтэһигэр строй иннигэр таһааран туруораллар. “Былаҕадаарынас биэрэллэр, туйгуннук бөлүмүөччүк идэтин баһылаабыппар. “Сулусуу Сэбиэскэй Сойуус!” – диэн онно төрөөн баран аан бастаан нууччалыы саҥардым. Дьонум итиннэ эмиэ такайдахтара дии”, — кэпсээнин быыһыгар кыбытан ылан ахтыбыттааҕа.
Алааска моһуоннаах сиргэ саалаах-саадахтаах барыта мустубукка дылы. Оркестр диэннэрэ оонньуур. Улахан сололоох хамандыырдар тыл этэллэр. “Өстөөххө уллуҥах да устата сири биэриэхпит суоҕа, биир ботуруон хаалыар диэри киирсиэхпит!” – итинник кытаанах андаҕары биэрэллэр. Үрүҥ халааттаах, обмоткалаах бачыыҥкалаах сэрииһиттэр үрдэ чараас хаардаах, түгэҕэ уулаах, бадарааннаах хонууну күһүҥҥү хараҥа түүн туораан окуопаларга тиийэн сыталлар.
Тэйиччи сири хааман сылайбыт, эбиитин нарком паега буокканы испит дьон силбик аннынан утуйан хаалаахтаабыттар. Биирдэ үлүгэрдээх тыастан уһукта биэрэллэр. Босхо былыт дохсун ардаҕын этиҥэ лүһүгүрүүр, бачыгырыыр диэҕи ыкса күһүн турар эбээт. Кулгаах чуҥкунааһына, төбө-мэйии дөйүүтэ, уйулҕа көтүүтэ манна баар инчэҕэй эттээхтэри өй-мэй ыытыах үлүгэрэ. Сэриилэспитин усталаах-туоратыгар итинник суостаах дорҕоону истибэтэҕэ, оннук дьулаан дуорааҥҥа түбэстэҕэ үһү.
Атаакаҕа туруу буолар. Кэҥэс сири өҥөйөн сытар үрдэли ньиэмэстэр туох да алдьаппат, тоҕо анньан киирбэт гына бөҕөргөтүммүттэр. Бөлүмүөттэрин, минометтарын, буускаларын уотунан утары ыһыахтаналлар. Биһиги байыастарбыт халыҥ кэккэлэрин бэйэлэригэр адьас чугаһатан баран, хойуу оту сытыы хотуурунан далайбыт кэриэтэ, самнары охсоллор.
“Алта киһи биир бөлүмүөт аттыгар сылдьабыт. Түөрпүт бааҥкалаах ботуруону аҕалаллар, биһигини арыаллыыр кэриэтэ тэҥҥэ сырсаллар. Ивановум туох да харса суох ытар, хаһыытыы-хаһыытыы иннин диэки ыстанар. Өстөөх снайпердара бөлүмүөччүктэри туох да ааттааҕын сойуолууллар. Мин пиэрибэй нүөмэрбин щит хайаҕаһынан адьас хоҥоруутугар түһэрэн сиэбиттэрэ”, — диэбитэ Мэхээлэ.
Сирэй бөлүмүөччүгүнэн кинини, байыас Гермогеновы, буолаҕын диэн бирикээстииллэр, биир нуучча эдэр уолун иккис нүөмэринэн аныыллар. Халлаан сырдыыта атаакалаан “Ураа!” хаһыы аргыстаах эмиэ ол үрдэли ыла сатыыллар. Итинник үстэ холонон көрбүттэрин фашистар олоҕун да чугаһаппаттар. Төһө кэтит дуу, киэҥ дуу сиринэн, төһө сэрии-аармыйа ол үс-түөрт күннээх-түүн атаакаҕа киирбитин кини хантан билээхтиэй. Онтон бииригэр хаҥас буутун буулдьа дьөлө көппүтэ. Бу да сырыыга бөлүмүөтүн бырахпатаҕа, соһон-сыһан таһааран истэхтэринэ кинини санчааска илдьибиттэрэ.
Нэдиэлэ холобурдаах эмтэнэн, үтүөрэн, эмиэ чааһыгар төннөн төрдүс төгүлүн били аад үрдэлигэр ньиэмэстэр чаастара хорҕойбут кирбиилэрин устуурмалааһыҥҥа киирсэр. Үөрүйэхтээх бөлүмүөччүк дьоннорун кытта тэҥҥэ сырсан, ханан туһаайан тоҕута ытыалыырын сылыктаан, ыстаал буулдьаны өстөөхтөр кирийбит сирдэрин туох да бокуойа суох түһэртиир. Снаряд, миинэ кырамталара баҕайылар саллаат тыынын быһаары төгүрүччү өттүттэн иҥсэлэхтик ыһыыраллар. Биир оннук өлүү илдьитэ Мэхээлэни хаҥас санныгар саайар. Саннын хаптаҕайын дьөлө көтөн, балык этин үөһээтин диэкинэн куҥ этигэр тиийэн иҥнэр. Булчут кэрчиэһин саҕа сээбэс, сэрии умнуллубат өйдөбүнньүгэ буолан, үйэ аҥарын аһара кэмҥэ тыыннаах эккэ-сииҥҥэ оннук кыбыллан, саспытынан барыстаҕа…
Витебскэй уобалас сирэ, Минскэй куорат туһаайыыта. Ити тоҕо хас да хонукка, өсөһөн туран диэбиккэ дылы хас сүүс, арааһа, тыһыынчанан да хаарыаннаах дьоммут олохторун толук ууран ол үрдэл диэннэрин ыла сатаабыттара буолла? Атын сиринэн аһара, эргийэ барар кыах хайдах суох эбитэй. Кэлин санаатахтарына, ити тулата оннук улахан дэриэбинэ, эгэ куорат, собуот эҥин да көстүбэт оройуона эбит.
1944 сыл. Кыһыл Аармыйа өрөгөйдөөх кыайыылары ситиһэн Украина, Белоруссия уобаластарын фашистскай талабырдьыттарыттан бииртэн-биир босхолуур күннэрэ үүнэр.
Өстөөхтөр баһыйар күүһүнэн биһиэннэрэ ылан сытар кирбиилэрин төттөрү былдьаары халҕаһалыы ааҥнаан киирэллэр. Таанкалар күлүктэригэр сөрүөстэн автоматчиктара сибиниэс уоттаах ардаҕынан куталлар. Фронт кутаатын ортотуттан кыайтарыы хомолтотун, чугуйуу иэдээнин билэн кэннин диэки куотууттан ол кутталыттан ордук алдьархай суох. Бу сырыыга, хаһыс оннук түрүлүөҥҥэ түбэһэн, дьонун өлүүгэ былдьатымаары, Мэхээлэ бөлүмүөтүнэн ытан куугуната сыппыта баара. Арай ким эрэ соҕооччунан төбөҕө биэрбит курдуга. Кыыһыран: “Хайдах киһини сырбатаҕын?” – диэх буолан көмөлөһөөччүтүгэр эргиллэн эрдэҕинэ сир-халлаан хараҥарбыта, өйүн сүтэрбитэ.
Ити олунньу 2 күнүгэр этэ. Эмиэ санитарнай чаас, онтон госпитал балаатата. Салгыы фроҥҥа төннүү… Ыам ыйын 5 күнүгэр сэрии симиэрдэ Мэхээлэ аллараа сыҥааҕын алдьатан ааһар. Түөртэ бааһырбыт бөлүмүөччүк 3694 нүөмэрдээх эвакуагоспиталга, Смоленскай, Москуба, Ереван куораттар госпиталларыгар эмтэммитэ. Сэрии бүтүөр диэри онтон өссө биэс ый байыаннай-тутар этэрээккэ сулууспалаабыта.
Михаил Денисович “Ылдьаа ыллыга” колхуоска субан сүөһүгэ бостууктаабыта. Бөдөҥсүйбүт Ленин аатынан уонна Эрилик Эристиин аатынан колхуостарга 22 сыл сылгыһыттаабыта. Сибиинньэ, ньирэй көрбүтэ. Гидропоннай ньыманан кыс-хаар ортотугар күөх үүнээйинэн эбии аһатыы маастарынан сылдьыбыта. Саҥа төрүөҕү тыыннаахтыы иитиигэ, звенонан борооскуну көрөн төлөһүтүүгэ бастааннар чөмпүйүөн аалай лиэнтэтин кэппиттэрэ. Борооску “абааһыта буулаабыт” диэбит Аммаларыгар кинилэр звенолара ситиспит көрдөрүүтүн — хас биирдии төбө сууккатааҕы орто уойуутун, ким да тупсарбатаҕа. Петр Софронов кэргэнэ Анастасиялыын, онуһу бүтэрээт фермаҕа тахсыбыт комсомолец Ганя Михеев хайҕаныахтарын хайҕаммыттара.
Хорсун бөлүмүөччүк, колхуостаах хоодуота Михаил Гермогенов 1966 сыл ССКП чилиэнинэн ылыллыбыта. Норуодунай хонтуруол кэмитиэтин чилиэнэ, дружинник, олохтоох Сэбиэт дьокутаата этэ. Куоталаһыы кыайыылааҕынан знагынан, өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта. Оройуонун иһигэр бэриллибит махтал сурук, грамота эҥинэ бэрдин уонунан ааҕыллары туппута.
Элбэх оҕолоох үтүөкэн ыал ытык баһылыга, өбүгэлэрин туйахтарын хатарыахтаах кэнчээри ыччат эһэлээтэр эһэлэрэ, Болугур нэһилиэгин биир тарбахха баттанар кырдьаҕаһа Михаил Гермогенов ааспыт олоҕо, бойобуой суола аҕа көлүөнэ солбудаһыктарыгар, бүгүҥҥү булкуурдаах кэми булгурутуохтаах, эдэрдэргэ үтүө холобур кыымын кылап гыннардар ханнык диэн баҕа санаалаахпыт.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ