Кэлэр ый саҕаланыыта о.э муус устар 5 күнүгэр, биһиги улууспут биир мааны куолаһа Василий Кузьмин сырдык кэриэһигэр, III-с төгүлүн эр дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэтээҕи ырыа күрэҕин түһүлгэтэ тэриллээри турар. Биир бэйэм кылгас да кэмҥэ буоллар бу үтүөкэннээх киһини кытары сэһэргэспит, алтыһан ааспыт кэмнэрдээхпит.
Хаар сиргэ сүр сымнаҕастык, наҕылыйа намылыта, тэлгэнэ түһэр. Төһө да кыстык хаар ууллубаттыы олохтоохтук кэлбитин иһин, былыт быыһыттан тыгар күн сырдык сардаҥалара Чурапчы тумулларын олбу-солбу сылаанньыта тыгарын болҕойон көрдөххө, киһини туох эрэ ураты, истиҥтэн-истиҥ иэйии көстүбэт утахтарынан ситимнииргэ, ыксалаһыннарарга дылы.
Оччотооҕуга тыйаатырга киирэр параадынай аан. Тоҕо эбитэ буолла, бу үктэллэринэн арыт тиэтэйэ-саарайа, арыт көннөрү тахсан-түһэн аҕай биэрэр бэйэтэ ол күн манна тохтоон, тура түһэн ылбыта. Бу – Чурапчытааҕы норуодунай тыйаатыр бэтэрээн артыыһа Василий Кузьмин этэ.
Баҕар кини онно эргитэ санаабаты эбитэ дуу, үөрэнэн анал идэ ылыаҕыттан култуура эйгэтигэр үлэлээбит кэрдиис кэмнэрин, оскуолатааҕы сылларын, доҕотторун, биитэр, ол кэмҥэ олоххо көрсөр күннээҕи түбүгүн, кыһалҕатын туһунан. Онуоха ол күн түспүт кыраһа хаар, улахан өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ бэлэмнэнии да төрүөт буолар курдуктар. Ол эрээри, суруйар киһим чугас дьонугар, дьиэ кэргэнигэр санаабын соҥнообокко туран, тыйаатыры сөбүлээн көрөр, Баһылай тыыннааҕар ырыаларын кэрэхсээн истибит көннөрү көрөөччү быһыытынан кэпсиирим ордук буолууһу.
Бу үөһэ суруллубуту ааҕан иһэн сорохтор кинини саллар сааһын тухары култуура тэрилтэтигэр илиитин араарбакка үлэлээбит кырдьаҕас, үлэ бэтэрээнин курдук өйдүөхтэрин сөп, ол гынан баран, биһиги улууспут үгүс олохтоохторо Василий Кузьмины норуодунай тыйаатыр артыыһын, сүргэни көтөҕөр, сүрэҕи үөрдэр ырыаһыт быһыытынан билэллэр, өйдүүллэр. Кини, култуура эйгэтигэр 20-тэн тахса сыл устата, этэр курдук, эҥкилэ суох өрүкүйэ үлэлээн, айан-айаннаан кэлбитэ. Оттон бу сыллар усталарыгар талан ылбыт идэтинэн үлэлээһинэ аан бастаан хайдах, хаһан уонна хантан силис тардан саҕаламмытай?
“Төрөөбүт нэһилиэкпэр Хатылыга үһүс кылааска үөрэнэ сылдьан үөрэнээччилэр уус-уран самодеятельностарын оройуоннааҕы көрүүгэ кыттыбытым. Онно аан бастаан сценаҕа соҕотоҕун тахсыбытым. Толорбут ырыам аата оччолорго оҕолуун, улахан дьоннуун сөбүлээн ыллыыр ырыалара “Куба – любовь моя” диэн этэ. Көрүү түмүгүнэн миэхэ лауреат аатын биэрбиттэрэ. Ити итинэн хаалбыта. Салгыы онуһу бүтэриэхпэр диэри биир да кэнсиэркэ кыттыбат да, ыллаабат да этим. Ити ыллаабат этим диибин да, бэйэм дьон истибэтигэр, соҕотоҕун сырыттахпына, “кыыбаҕам” ханна барыай, бэйэм бэйэбэр ыллыыр идэлэммитим. Миэхэ ордук сыл сайыҥҥы кэмэ күүтүүлээх этэ”, — диэн Василий Васильевич оччотооҕуга оҕо сааһын туһунан ахтыбыттааҕа. Чахчыта да ол оннук этэ.
Хатылы, Болтоҥо торҕо күөҕүнэн чэлгийэр алаастара, суугунуур хатыҥнаах чараҥнара, алардара. Таатта үрэх эҥинэ бэйэлээх дьэрэкээн, үрүҥ тунах сибэккилэринэн сырса симэммит сыһыылара, кырдаллара, кини оҕо сааһын кытта сибээстээхтэрэ, алтыһыылаахтара биллэр. Вася төрдүс кылааһы бүтэриэҕиттэн онус кылааска тахсыар диэри сайын ахсын аатырбыт отчут, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ В.П. Седалищев көлө-илии күүһүнэн оттуур звенотун солбуллубат чилиэнэ этэ. Бу буолбута киниэхэ үлэҕэ сыстыыта, буһуута-хатыыта. Бэйэтин барааската үөлээннээхтэрин кытта омуннаах оҕо саас тэбэнэттээх үөрүүтүн, кыра “кыҥкыйын” үллэстиитэ, билиитэ. Оҕо саас барахан биир сиргэ оломноон туруо дуо, ааспыта. Вася орто оскуоланы бүтэрэн баран, “ким буолуохха, туох буолуохха?” диэн ыйытыыны туруоруммута. Эрдэ бэйэтэ да ахтыбытын курдук, үһүс кылааска ыллыаҕыттан оскуоланы бүтэриэр диэри көрөөччүлэр иннилэригэр тахсан “ыыра” ыллаабатах эрээри, “кыыбаҕата” киирдэҕинэ ким да көрбөтүгэр, истибэтигэр ыллаан “тэһэ ыстанар” уол Одьулууннааҕы СПТУ-га аһыллыбыт баянист-хормейстердар үөрэхтэрин хата кимнээҕэр үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрэн кэбиһэр. Бу 1973 сыллаахха этэ. Бастаан Болтоҥоҕо, онтон Хайахсыкка култуура дьиэтин дириэктэринэн үлэлээбитэ. Оттон 1975 сыллаахха оройуоннааҕы култуура отделыгар агитационнай-култуурунай биригээдэ (АКБ) сэбиэдиссэйинэн ананан киирэр. Дьэ бу кэмтэн ылата олох үлэ оргуйар үөһүгэр оройунан түспүтэ.
Василий саҥа үлэтэ аата-суола даҕаны этэ, ыйа сылдьарыныы, оччолорго баартыйа ыытар бэлиитикэтин чэрчитинэн быһаччы кэриэтэ салаллара. АКБ-лар сылдьыбатах фермалара, учаастактара, хонуутааҕы отуулара, арааһа, суоҕун да кэриэтэ этэ. Онуоха эдэр саас эрчимэ, көҕө-нэмэ сүрүн төһүү, дьулуур, күүскэ-күүс, санааҕа-санаа эбэрэ. Эмиэ бу сыллартан саҕалаан Василий сүрүн үлэтин таһынан уус-уран самодеятельноска, норуодунай тыйаатырга туруоруллар испээктээктэргэ олохтоохтук, бэйэтин ис дьоҕурун, дьулуурун ууран кыттыбытынан барбыта. Айар үлэҕэ тардыһар сыалтан бириэмэни аахсыбакка дьарыктаммыта, бу өттүнэн кини хаачыстыбаларын бииргэ үлэлиир дьоно мэлдьи бэлиэтээн этэллэрэ, холобур оҥостоллоро. Били АКБ-лар уларыта тутууну уруйдаан-айхаллаан, баһа соҕус эттэххэ, утуйар да ууларын умнан турар үлэлиир эбит буоллахтарына, итинтэн кэлин баартыйа дьыалата “хаахтыйан”, түөрэҥнээн барыыта бэйэтэ да бүддьүөттэн дьоҕус хамнаска дуомнаттаран үлэлиир АКБ-лар суолталара сүтэн көйгөтүтүллэн уурайарга тиийбиттэрэ.
Василий Васильевич итинтэн кэлин оройуоннааҕы култуура дьиэтигэр методиһынан, “Чараҥ” култуура дьиэтигэр дириэктэринэн үлэлээбитэ. Дьокуускайдааҕы култуурунай-сырдатар училище режиссерскай отделениетын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитэ. Дипломнай үлэтин И.Гоголев “Эр дьону эмиэ харыстааҥ” диэн драматынан “туйгун” сыананан көмүскээбитэ.
Норуодунай тыйаатыр артыыһын быһыытынан Василий Кузьмин кыттан кэлбит сүүрбэттэн тахса сылын устата тыйаатыр туруорбут айымньытыгар 30-тан тахса сүрүн оруоллары толорбута. Холобурдаан эттэххэ, бу айбыт уобарастарын барыларын кэккэлэһиннэри туруоран кэбиһэр буоллар, билиҥҥинэн биир орто тэрилтэ дьоно буола түһүө этилэрэ. Кини оонньообут драмаларын, пьесаларын оруолларын бука барытын испииһэктээтэххэ, балай да миэстэни ылар кыахтаахтарын үрдүнэн, бу түгэҥҥэ саатар, сорохторун ааттаабакка хаалар сатамньыта суох буолууһу. И. Гоголев “Үрүҥ көмүс иҥэһэ” драматыгар – Төрөнөөй, Л. Габышев “Хараҕын уутугар” – Тобоохоп, С. Ефремов “Хоборооһун хоһоонугар” – Суотчут Дьөгүөр, И. Семенов “Сонордьуттарыгар” – Никииппэр Таллаайап, Н. Копьевскай “Ким урут кыыһырар” кэмиэдьийэтигэр – Багичан уобарастарын көрөөччү ылынар, кэрэхсиир гына айбыта. Василий Кузьмин ордук комедийнай уонна бу утарыта трагедийнай хабааттыылаах уобарастарга “мааһа” табыллан оонньуур эбит буоллаҕына, ырыаһыт быһыытынан лирическай, төрөөбүт дойдуга таптал ырыаларын көрөөччүлэргэ тиийэр, кэрэхсэнэр гына толороро.
Василий Кузьмин талааннаах артыыс, ырыаһыт, култуурунай-сырдатар үлэ тэрийээччитэ буоларын, киниэхэ бэриллибит ССРС, СӨ министиэристибэлэрин Бочуотунай грамоталара, уус-уран самодеятельность Бүтүн Сойуустааҕы, Арассыыйатааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүүлэрин лауреаттарын, дипломаннара дьэҥкэтик туоһулууллар. Ол да иһин төрөөбүт Чурапчытын улууһун үгүс ахсааннаах көрөөччүлэрэ кинини үөскээбит төрүт сириттэн араскыланан тахсыбыт талааннаах артыыс, ырыаһыт дьоҕурдааҕынан билинэллэр.
Баһылай чэпчэки-чэпчэкитик үктэнэн кирилиэһи дабайар. Күн уота аны тыйаатыр киэҥ түннүктэрин көмүс сардаҥа толбоннорунан оонньото тыкта!
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ. Хаартыска ааптар тус архыыбыттан