Бэҕэһээҥҥи, “Кытаанахха анды кэмэ” диэн аҕа табаарыһым Миитэрэй Тролуков мүччүргэннээх сырыыларыттан икки чааһын салҕыыбын.
Арай биирдэ диирбит оруннаах буолара дуу… Ити хас сыллаахх эбитэ буолла, сопхуос ыһылла илик кэмэ. Ол аата 80-с сыллар бүтүүлэрин саҕана буолуон сөп. Сүөһү үлэтиттэн уоппускабын саҥардыы ылан андыга бараары тууһугура сылдьабын. Эмиэ Хаадьымаҕа, Р. Байбал уонна Барааскап Силипчики уолунаан Диимискэлиин эрдэ сыта киирбиттэрин билэр этим. Ол киэһэ оруобуна Буурсап Киэсэ “Урал” матасыыкылынан эмиэ Хаадьымалаан иһэригэр түбэһэн үөрэ-көтө айаннааһын буолла. Оччолорго арыгыга лимиит баарын аҕа саастаахтар өйдүүр буолуохтааххыт. Онтукабыт даҕаны атыыламмакка, буоккабыт оннугар кыһыл арыгы баара. Буурсаппар биир эрэ кыһыллааҕа, миэхэ олох даҕаны мэлисээй. Бука, лимииппин “туттан” кэбиһээхтээбитим буолуо.
Суолбут билиҥҥи курдук буолуо үһү дуо? Онон-манан бадарааннааҕын сороҕотун тумнан, сорох аҥарын үтэн-анньан айаннаатыбыт. Оччотооҕуга күүспүт-уохпут үрдүгэр сылдьар дьон, ол ханнык эрэ “Урал” матасыыкыл сыыһын тулутуохпут үһү дуо? Эбиитин андылыы баран иһэр дьон санаабыт эбии көтөҕүллэн, бэйэбит даҕаны соһон барыах курдук этибит.
Дьэ диэ… Оннук айаннаан Хаадьымабытыгар тиийэн, Илин тумустан дьоммутун үөгүлээн көрдүбүт, харда эппиэттэрэ суох, ньим курдук, сатаатар былыттаах буоланнар көстүбэттэр. “Бай” диэн соһуйуу буолла, “ханна бардахтарай” дэстибит. “Лаампыкыга сылгыһыттар үүтээннэригэр бардахтара дуу” диэммит аны төттөрү куугунатыы буолла. Бэйи, син тэйиччи сир ээ, арааһа алта биэрэстэ кэриҥэ баара буолуо. Тиийбиппит, дьоммут эмиэ суохтар, “ханна барыахтарын сөбүй” диэн дьэ муодарҕааһын буолла. Онтон “син биир Хаадьымаҕа буолуохтара” диэн эмиэ төттөрү тэптэрии буолла.
Тэлээрэн тиийэн эмиэ Илин тумуска тиийэн тохтуурбутун кытта, арай куула диэки саа уота күлүм-күлүм гынна. “Өйбүт үчүгэйдик да баайыллар эбит диэн” дьэ үөхсүү кытаанаҕа буолла. Тиийэммит “тоҕо үөгүлүүрбүтүгэр эппиэттээбэккит” диэтибит, дьоммут олох даҕаны утуйан хаалбыттар эбит. Иккистээн кэлиибитин истэннэр дьэ саҥардыы уһуктубуттар эбит этэ. Ол олорон көрбүттэрэ мончууктарыгар икки көҕүллээх олороллорун ыппыттар эбит. Дьоммут кэмниэ-кэнэҕэс дурдаларыттан тахсаннар чэй сылытан, били соҕотох кыһылбытын хостоон, уос-тиис үллэстэн чэйдээһин буолла. Итинник төттөрү-таары аамайданан, ити түүн биир чаас саҕана этэ. Байбалбыт “бу Буурсап кэллэҕинэ анды эмиэ кэлэр” диир. Кырдьыга да оннук эбит этэ, кини кэллэ да, анды эмиэ булгуччу түһэрэ.
Онтон саамай интэиэһинэйэ дьэ кэлэр. Итинник кэпсэтиһэн, сонун-нуомас атастаһан чааһы кыайбат холобурдаах олордубут. Арыгыбыт аҕыйаҕа бэрдиттэн эбитэ дуу, өр буола-буола иһэр буоланнар эбитэ дуу, били кыһылы иһэр дьоммут саҥалара улам элбээтэ. Дьэ доҕоор, онтон кынат тыаһа куугунуу түстэ да, илин диэкиттэн сүүрбэччэ анды дурдабыт үрдүнэн таҥнары сурулаан күөл диэки аастылар. Биһиги “һуук” диэн уһуутаабытынан, сыпсырыйа олорбут чэйбитин тыбыырбытынан, ыстааммытын сулбуруйан түһэ сыһыар диэри ыстаҥалааһын буолла. Мин Диимискэлиин урутаан тиийэн дурдаҕа дьылыс гынныбыт, Байбалбыт 70-гар чугаһаабыт киһи диэтэххэ сылбырҕатык кэннибититтэн тута сабаан, биттэх маһы таарыйбакка ааста. Дурда күөл өттүнээҕи иннитэ үрдүк баҕайы этэ. Онтон Силипчики батыччахтаан кэлэн биттэххэ биллэҕэ түһэн, ыйааһына тэҥнэһэн биэтэҥнии турдаҕына эмэһэтиттэн иһирдьэ умсары хойуоһуннары тартыбыт. Онтон Буурсап киирэн истэҕинэ чарапчыбыт маһа түһэн, киһибит кыбыллан хаалан, ол маспытын тосту тардан соһон ыллыбыт.
Үс эрэ киһиэхэ суоттанан оҥоһуллубут дурдатыгар биэс киһи симиллэн булумахтана сылдьара туох аанньа буолуой? Таһыттан көрдөххө бука, дурда иһигэр дуолан хомуур охсуһуу буола турарын курдук эбитэ буолуо.Эбиитин Буурсаптыын аҕалбыт саабытын чехолуттан хостообокко эрэ дурдабыт иһигэр бырахпыппыт, аны ону хостуу сатаан улахан араллаан буолла. Хата бэйэм киэммин, эрдэ киирбит буоламмыт оруу охсон хомуйдум. Буурсап киэнэ вертикалка “ТОЗ” буолан хомуйарга эрэйдээх соҕуһун билэргит буолуо. Ол икки ардыгар андыларбыт кынат мончуук ис өттүнэн түһэн барылаттылар. Чугастара да сүрдээх, сутурук курдук бөлүөхсэн төбөлөрө эрэ көстөн, халлан диэки уһуннулар. Эбиитин биир кэм бэйэ-бэйэлэрин кытары охсуһа сылдьаллар. Биһиги Диимискэлиин дьоммут кэннигэр симиллэн санныларын үрдүнэн кыҥаан олоробут. Буурсаппыт “тохтооҥ, ытымаҥ” диэн саатын сатаан хомуйбакка олороро. Кэтэспит санаабытыгар өр да өр хомуйан бүтэрдэ. Ол кэмҥэ андыларбыт халлаан иһигэр ыһыллан охсуһан моргуор бөлөрө.
Дьэ онтон “чэ” диэн хамаанда бэриллэрин кытары, бэлэм олорбут дьон ытан түптэлэтии буолла. Умсан тахсан тайан иһээччилэри күөйэ ытыалаан хааллартаатыбыт. Икки анды ордон, көтөн эргийэн кэлбиттэрин умсарыта саайдыбыт. Үс анды сатыылаабытын “киирэн ытыалаа” диэн аны бэйэбин соруйдулар, хайыамый ордуом дуо, били атыыр оҕус курдук аатырбыт “Малюткабынан” киирдим. Чугаһаан эрдэхпинэ икки андыбыт олох да көтөн тахсан баран хааллылар. Ол быыһыгар “тоҕо утары киирэҕин, эргийэ, күөйэ барыахтаах этиҥ” диэн дьоммуттан сэмэлэнним, ол да буоллар бултуйбут буоламмыт улаханнык хаарыллыбатым.
Ити курдук, анды да бултатара кэллэҕинэ дэбигис бэрсэр курдук буолара.
Сэмэн Жендринскэй