Чурапчы физическэй культураҕа уонна спорка института кэскиллээхтик үүнэр-сайдар. Федеральнай статуһу ылан материальнай-техническэй базата күүһүрэн, кадры бэлэмнээһиҥҥэ сыллата күүһүрэн-кыаҕыран иһэр. Институкка идэлэригэр бэриниилээх специалистар үлэлииллэр. Кинилэр ортолоругар институт тутууга проректора Петр Гуляев институт биир тутаах салайааччыта. Олоҕу хамсатар күүстээх көрүүлэрдээх, киһи быһыытынан сэмэй майгылаах, Петр Дмитриевич үбүлүөйдээх 75 сааһын томточчу туолла.
Спортивнай кылаас лидерэ
Чурапчы орто оскуолатыгар үөрэнэр сылларбытыгар биһиги спорду өрө туппут кылаас этибит. Оройуоммут кииниттэн үс көстөөх тэйиччи Мугудай оскуолатын онус кылааһын үөрэнээччилэрин кытта волейболга, баскетболга силиктэһэрбит. Биһигини Москва физкультурнай институтун бүтэрбит Уйбаан Уйбаанабыс Ефремов, Мугудайдары өрөспүүбүлүкэ биллэр күүстээх волейболиһа Василий Николаевич Оконешников үөрэтэллэрэ. Кылааспытыгар Дима Федоров, Гера Платонов, Мугудайдарга Бүөккэ Гуляев, Аркадий Пермяков баһылаан-көһүлээн чаҕылхайдык оонньууллара. Ол да иһин буолуо, хардарыта кыайсыылардаах киирсиилэр буолаллара. Үрдүк төрөлкөй уҥуохтаах, киһини болҕомтолоохтук көрөр-истэр, ис-киирбэх кыраһыабай көрүҥнээх, оччолортон боччумнаах, эппиэтинэстээх, тылын иһитиннэрэр, волейболга күүстээх сытыы охсуулардаах, баскетболга түргэн-сылбырҕа хамсаныылардаах Бүөккэ Гуляев уурбут-туппут курдук хамсаныылара харахха быраҕыллара. Хапытаан да буоларынан, кыайыы очколарын хамаандатыгар элбэхтик аҕалара. 50 сааспын туолбуппар атах оонньуутугар өрөспүүбүлүкэ аһаҕас турнирын тэрийэн ыыппыта умнуллубат кэрэ-бэлиэ түгэн. Күн-бүгүнүгэр диэри спорт түһүлгэлэригэр көрсөбүт, сэлэһэбит. Физкультураны уонна спордун олоҕун аргыһынан оҥостон сылдьар, батыһааччылардаах.
Волейболга уһаарыллыы
Биһиги көлүөнэ киэн туттар, тумус ыччаппыт Бүөккэ Гуляев элбэх оҕолоох, үлэни өрө туппут Дмитрий Петрович уонна Евдокия Николаевна Гуляевтар колхозтаах дьиэ-кэргэҥҥэ сэттис оҕонон төрөөбүтэ. Петя тыа сирин оҕотун сиэринэн, тэҥнээхтэрин кытта сүүрэн-көтөн, мээчиктээн, илии-сис “хара” үлэтигэр уһаарыллан улааппыта. Мугудайга Оройуоҥҥа бастакы спортивнай саалалаах Мугудай оскуолатын оҕолоро өрөспүүбүлүкэ волейболга сүүмэрдэммит хамаандатыгар оонньообут физкультура учуутала Василий Николаевич Оконешниковка волейболга уһуйуллубуттара. Бүөккэ доҕотторун кытта волейболу үчүгэйдик баһылаабыттара, үрдүк техникалаахтарынан оройуоҥҥа биллибиттэрэ, кыайыы-хотуу көтөллөнөллөрө. Үлэҕэ сыстаҕас эдэр уол Петр Гуляев оскуоланы бүтэрбит сылыгар «Оскуола-үлэ-үрдүк үөрэх» программанан Калинин холкуоска тахсан болуотунньуктаабыта. Иллэҥ кэмин киэһэлэригэр, өрөбүллэргэ көтүппэккэ волейболлууллара.
Ситиһиилэр өр күүттэрбэтэхтэрэ. 1969 сыллаахха Чурапчы улууһун волейболга хамаандатыгар киллэриллибитэ. Василий Оконешников, Алексей Собакин, Дмитрий Яковлев, Александр Догордуров, Николай Федоров, Аркадий Пермяков оонньооччулардаах хамаанда Намҥа буолбут Республика ДСО «Урожай» күрэхтэһиитигэр үһүс бириистээх миэстэҕэ тиксибиттэрэ.
Промышленность эйгэтигэр
Забайкальскай байыаннай уоккурукка армияҕа сулууспалаабыта, Омскай куоракка автодорожнай институту бүтэрэн автомобильнай хаһаайыстыба инженер-механигын сэдэх идэтин ылбыта. «Якутзолотопроект» бырайыактыыр институкка инженердээбитэ. Промышленность эйгэтигэр таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Социалистическай Үлэ Геройа Т.Г. Десяткин салайар «Якутзолото» хампаанньатыгар технолог быһыытынан оҥортообут бырайыактарыгар Аллараа Кураанахха “БелАЗ” улахан уйуктаах массыыналары өрөмүөннүүр сыаҕа, Усть-Куйгаҕа Депутатскай комбинатын нефтебазата, Дьокуускайга “Самородок” бассейн, “Кыайыы 50 сыла” спорт дыбарыаһа, сири хаһар техниканы өрөмүөннүүр собуот, “Татра” грузовой массыынаны капитальнай өрөмүөнүн ыытар собуот — билигин «Алмас» маһы таҥастыыр фабрика буолан үлэлээн тигинии тураллар. “Татра” собуота оччотооҕу ССРС уонна Чехословакия правительстволарынан түһэрсиллибит сөбүлэҥнэринэн, Чехословакияттан киириэхтээх биэс өрөмүөннүүр собуоттан биирин Саха сиригэр тутарга быһаарбыттара. Онон 1987-1989 сыларга дойдулар икки ардыларыгар таһымҥа “Прага-Пиказ” диэн бырайыактыыр фирма уонна «Якутзолотопроект» бииргэ үлэлээн собуот бырайыага оҥоһуллубута.
Бырайыакка сүрүн технологынан ананан, Чехословакия проектаннарын кытары собуот араас техническай боппуруостарын быһаччы быһаарсан, үлэтин сүнньүнэн Прагаҕа үгүстүк сылдьыталаабыта. Бырайыак бары түһүмэхтэрэ уонна государственнай экспертизаны ситиһиилээхтик ааһан собуот дьиэтэ тутуллубута. “Якутзолотопроеккка” ситиһиилээх үлэлэтин ССРС Өҥнөөх Министерствотын бочуотунай грамотанан наҕараадалаамыта.
Ити кэмҥэ спордунан уонна туризымынан утумнаахтык дьарыктанан кэккэ ситиһиилэммитэ. Спортивнай ориентированиеҕа республика сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн Сибиир уонна Уһук Хотугу регионнарын чемпионаттарыгар кыттан ССРС маастарыгар кандидатынан буолбута.
“СахаВаны” төрүттэһии
Петр Дмитриевич төһө да промышленность эйгэтигэр үлэлээтэр сүрэҕэ-быара төрөөбүт-үөскээбит тыа сиригэр чугас этэ. Дьокуускай куорат «Урожай» ДСО волейболга сүүмэрдэммит хамаанда хаппытаанынан анаммыта, республика чемпионаттарыгар кыттыбыта. 1984 сыллааҕы Намҥа ыытыллыбыт «Иккис тыа сирин спортивнай оонньууларыгар» волейболга чөмпүйүөн үрдүк аатын сүкпүттэрэ.
1989 с. Дьокуускай куорат «Урожай» ДСО волейболга хамаандатын көҕүлээһининэн Саха Сирин Агропромышленнай комплексын иһинэн «Урожай» бастакы волейбольнай кулууба тэриллибитэ.
1991 сыл олунньу 17 күнүгэр Чурапчы улууһун Одьулуунун бөһүөлэгэр Г.Н. Оконешников аатынан волейболга турнирын кэмигэр, «Урожай» волейболга кулуубун тэрээһининэн Саха сиригэр Тыа сирин волейболистарын “СахаВА” кулуубу тэрийэр туһунан тэрээһин конференцията буолбута. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин киэҥ араҥатын хабар «СахаВА” волейболга хамсааһына Чурапчы сириттэн саҕаламмыта.
Дьокуускай куорат «Урожай» ДСО волейболга хамаандатыгар кыттан, 1992 с. Чурапчыга ыытыллыбыт «IV тыа сирин спортивнай оонньууларыгар» волейболга иккис төгүлүн бастаабыттара. Ити Чурапчыга ыытыллыбыт спортивнай оонньуулар П.Е. Барахсанов аатынан саҥалыы ураты былаанынан реконструкцияламмыт стадиоҥҥа ыытыллыбыта. Стадион киин арената, волейбол балассаакката, икки өрүттээх көрөөччүлэр олорор тырыбыналара Петр Дмитриевич технологическай бырайыактарынан тутуллубуттара.
“Саҕах” – чөл олох төрдө
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы президенэ М.Е. Николаев ыйааҕын сүнньүнэн, нэһилиэнньэҕэ чөл олоҕу тутуһуннарар, чэбдигирдэр сыаллаах-соруктаах «Саҕах» өрөспүүбүлүкэ таһымнаах Киин Мугудай нэһилиэгэр тэриллибитэ. Дириэктэринэн Аркадий Гаврильевич Пермяков, дириэктэри солбуйааччынан Петр Дмитриевич Гуляев ананан үлэлээбиттэрэ. Физкультура уонна спорт ньымаларын туттан чөл олоҕу нэһилиэнньэҕэ тарҕатыы саҕаламмыта. Мугудайга «Саҕах» диэн аатттаах волейболнай кулууб тэриллэн атын улуустарга чөл олоххо ыҥырар көдьүүстээх ньыма быһыытынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Ол быыһыгар, Петр Дмитриевич Чурапчы волейболист кыргыттарыгар тренердээбит хамаандата 1996 сыллаахха Бороҕоҥҥо ыытыллыбыт Саха сирин норуоттарын спартакиадатыгар үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Кытайга
Салгыы, Петр Дмитриевич общественай төрүккэ олоҕуран, “Марыкчаан” диэн “СахаВА” иһинэн үлэлиир волейбольнай кулуубу тэрийбитэ. 1998 сылтан Чурапчыга оскуола-интэринээккэ Дьокуускайдааҕы педучилище филиалыгар волейбол тренеринэн үлэлээбитэ. Ити кэмҥэ Чурапчы педучилищетын, онтон физкультура уонна спорт институтун студеннара волейболунан утумнаахтык дьаныһан туран дьарыктананнар кэккэ ситиһиилэммиттэрэ. Араас таһымнаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Дальнай Восток кумахха волейболугар орто үөрэх кыһаларын студеннарын күрэхтэһиилэригэр кыттан, кыргыттар иккис миэстэлэммиттэрэ. Тренер быһыытынан 2001 сыл “СахаВА” кыргыттарга хамаандатын Пекин куоракка илдьэн Политехническай институт студеннарын уонна оҕо спортоскуолатын хамаандатын кытары волейболга коммерческай көрсүһүү тэрийэн кытыннарбыта. “СахаВА” аан бастаан кыраныысса таһыгар тахсан матчевай оонньуулара буолбута.
Монголияҕа
Саха сирин историятыгар киирбит 1955 сыл Саха АССР-МНР волейболистарын икки ардыгар Дьокуускайга буолбут волейболга матчевай көрсүһүү историята хатыламмыта. Ол курдук, “СахаВА” ветераннара Монголияҕа 2010 сыллаахха Монголия Сэбилэниилээх Күүстэрин “Алдар Хоро” диэн Спортивнай кулуубун ветераннрын кытары Улан-Баторга волейболга доҕордуу матчевай көрсүһүүлэрин үгэнигэр “СахаВА” аатыттан өйдөбүнньүк бэлэх тутарыллыбыта.
Институт кэскилэ
1999 сылтан Петр Дмитриевич Чурапчытааҕы государственнай институт капитальнай тутууга проекторынан үлэлиир кэмигэр, ЧГИФКиС тутууларын уһун болдьохтоох былаана оҥоһуллан бигэргэммитэ. Чэпчэки атлетика манеһа, үөрэнэр корпус (УЛК), остуол тенниһин саалата, студеннар олорор корпустара, 16 квартиралаах олорор дьиэ, стадион, “Энергоцентр” бырайыактара ылылланнар, сакаасчыт быһыытынан үлэлээтэ. Институт сайдыытыгар туһуламмыт араас хабааннаах программалары оҥорууга, олоххо киллэрригэ үлэлэстэ. Үрдүк үөрэх кыһатын материальнай-техническэй базатын, дьиэтин-уотун бырайыактарын докумуоннара үрдүк хаачыстыбалаахтык, бастыҥ технологиялары тутуһан, анаммыт болдьоххо үлэҕэ киирэллэригэр кыһаллан үлэлэспитэ ситиһиилэрдээх буолла.
Быйылгы туругунан ЧГИФКиС-кэ үөрэнэн 2630 студент үрдүк үөрэхтээх идэ ылан араас эйгэҕэ үлэлии хамсыы сылдьаллар. Петр Дмитриевич Гуляев 2017 сылтан туризм кафедратын сэбиэдиссэйинэн, билигин тутар-монтаажтыыр физическэй культура кафедратын доценынан үлэлиир, студеннары физическэй культураҕа, спорка уонна эти-сиини чэбдигирдэр хайысхаҕа, туризм теориятын уонна практикатын курсун үөрэтэр. Диссертациятын көмүскээн педагогическай наука кандидатын истиэпэнин 2005 сыллааха ылбыта, учуонай доцент званиелаах. Наука эйгэтигэр ыстатыйалары суруйар, араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттар.
“Россия уонна Саха Өрөспүүблүкэтин физкультураҕа уонна спорка туйгуна”, “Саха Өрөспүүблүкэтин профессиональнай үөрэхтээһин туйгуна”, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин спорка ветерана”, “СахаВА” бочуоттаах маастара ааттара, Бүтүн Россиятааҕы “Петр Лесгафт” мэтээлэ, Чурапчы улууһун бочуоттаах III таһымнаах бэлиэтэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин волейболга федерациятын бочуоттаах бэлиэтэ, Ил Дархан, Ил Түмэн бочуотун грамоталара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тутуутун Министиэристибэтин бочуотунай грамотата өр сыллаах үлэҕэ уонна спорка ситиһиилэрин кэрэһэлииллэр.
Киэҥ өрүттээх общественнай үлэни ыытар. Чурапчы нэһилиэгин депутатынан 2007-2012 сыллардаахха талыллан үлэлээбитэ. Төлөй нэһилиэгин төрүччүтүн оҥорбута, кыраайы үөрэтээччи быһыытынан Россия географическай уопсастыбатын чилиэнэ. Бэйэтин баҕа өттүнэн Чурапчы улууһун сирин-уотун, күөллэрин, үрэхтэрин сахалыы ааттарын, суолларын-иистэрин, ойуур иэнин “Яндекс картаҕа” 3000 көннөрүүнү киллэртэрдэ. Бу үлэ салҕанан бара турар.
Сахавабол — көдьүүстээх көрүҥ
Петр Дмитриевич кумахха волейболлааһыны көҕүлээбитэ биһирэбили ылла. Ону “Азия оҕолорун” спортивнай оонньууларын программатыгар киллэриллибитэ дьэҥкэтик көрдөрөр. Өссө биир чаҕылхай идиэйэтинан балассааккаҕа түөртүү оонньооччулардаах “Сахавабол” көрүҥүн көҕүлээһинэ буолар. Тарҕанара буоллар спорт маассабаһа үрдүүрэ саарбахтаммат.
Хаалыктаах хаамыы
Петр Дмитриевич институт биир сүрүн салайааччыта буоларынан ылсыбыт дьыалатыгар научнай төрүккэ олоҕурар, сиһилии үөрэтэр, дириҥ чинчийиилэри ыытар. Уон биэс сыллааҕыта хаалыктаах хаамыыны көҕүлээбитэ. Институт үлэһиттэрэ, нэһилиэнньэ көхтөөхтүк хаамар буоллулар. Саха сирин усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрэн, чуолаан, Чурапчы күнүн-дьылын, температуратын уратыларын тутуһан, хаамыы ньымаларын оҥоруунан дьарыктанар. Хаалыктаах хаамыы киһи доруобуйатыгар туһалааҕын бэлиэтиир, маассабай буоларын ситиһэр сыаллаах-соруктаах. Хаамар маршруттарын көрдөрөр панно ыйанан турара дьону ыҥырар-угуйар дьайыыта күүстээх. Гуляевтар иллээх дьиэ-кэргэн аҕа баһылыга, наука кандидата Петр Дмитриевич, ийэлэрэ, эмиэ волейболист бэрдэ Светлана Степановна күннэтэ сарсыарда хаалыктаах хаамыынан дьарыктаналлар, ыалларыгар, түөлбэлэрин олохтоохторугар үтүө холобуру көрдөрөллөр.
Уоскуйары билбэт, уҕараабат эрчимнээх дьоһун киһи, көлүөнэбит үтүө-мааны аргыһа Петр Дмитриевич Гуляев бу күннэргэ үбүлүөйдээх 75 сааһын томточчу туолбутунан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Айымньылаах үлэҥ уҕараабатын, чэгиэн-чэбдик буол, дьол-соргу тулалаатын диэн алгыспытын аныыбыт!
Баһылай Посельскай
Бэлэмнээтэ Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ