Марфа Афанасьевна Макарова 1956 сыллаахха ахсынньы 31 күнүгэр Сылаҥ нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Оҕо сааһа Чурапчыга ааспыта. С.А.Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын 1974 сыллаахха бүтэрбитэ. Оскуоланы бүтэрээт, бастаан, үөрэххэ киирбэккэ, ийэтигэр көмөлөһөн “Маарыкчааҥҥа” үлэлээбитэ. 1978 сыллаахха Саха судаарыстыбаннай университетыгар историко-филологическай факультет саха салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Үөрэнэр кэмигэр группа комсорунан, старостатынан талыллан, бииргэ үөрэнэр оҕолорун түмпүтэ. “Чайка” устудьуоннар тутар этэрээттэригэр киирэн, Сунтаарга, Усуйаанаҕа сылдьыбыта. 1983 сыллаахха үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн, Кэбээйигэ Сииттэ орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан ананан барбыта. Онно аҕыс сыл устата үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. 1991с. төрөөбүт улууһугар төннөн кэлэн, С.Д. Флегонтов аатынан Хадаар орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан, дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччынан бэриниилээхтик үлэлээбитэ. 2012-2013с. үөрэх дьылыгар Чурапчы орто оскуолатыгар ыҥырыллан, дириэктэри иитэр-үөрэтэр үлэҕэ ананан үлэлээбитэ. Салайааччы быһыытынан киэҥ билиилээх, ирдэбиллээх, үлэтигэр бэриниилээх этэ, кэлэктиип ытыктабылын ылбыта. 2014 сылтан информационнай библиотечнай кииҥҥэ методиһынан анаммыта. Бу үлэтигэр үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Кини салалтатытан оскуола үлэтин-хамнаһын билиһиннэрэр араас хайысхалаах үлэ ыытыллыбыта. Ол курдук, «Грани педагогического мастерства” диэн методическай брошюралар, “Формирование компетентности обучающихся в условиях сельской школы”, “Реализация ФГОС нового поколения: проблемы, опыт и перспективы” диэн хомуурунньуктар, ону таһынан биирдиилээн учууталлар методическай брошюралара бэчээттэннилэр. Марфа Афанасьевна биир сүрүн үлэтинэн “Дархан кыһата” сурунаал буолар. Бу сурунаал 2013 сылтан тиһигин быспакка, оскуола үлэтин-хамнаһын, саҥаттан-саҥа сонуннарын, тэрээһиннэрин, ситиһиилэрин сырдатан, оскуола историятын пуондатын хаҥатыыга дьоһун кылаатын киллэрэр. Өссө биир сүрүн үлэтинэн дуальнай үөрэхтээһини салайыы буолар. Оҕолор оскуоланы бүтэрэллэригэр ситии-хотуу аттестатын таһынан, “социальнай ньээҥкэ”, “делопроизводитель”, “иитээччи көмөлөһөөччүтэ” диэн идэлэри баһылаан тахсаллар. Сүрүн үлэтин таһынан, педсэбиэт солбуллубат сэкирэтээринэн уонна “Профилактика сүбэтин” чилиэнинэн үтүө суобастаахтык үлэлээн кэлбитэ. Марфа Афанасьевна үөрэхтээһин эйгэтигэр өр сыллаах ситиһиилээх үлэтин үрдүкү салалтаттан анаммыт үгүс наҕараадалара туоһулуур: РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, “Учууталлар учууталлара”, “Чурапчы улууһугар үөрэх сайдыытыгар кылаатын иһин” бэлиэ хаһаайына, “Барҕарыы” пуонда стипендиата, CӨ учууталларын XI-c сийиэһин дэлэгээтэ. Марфа Афанасьевна көнө, судургу майгыта, дьоҥҥо барытыгар биир тэҥ сыһыана, үлэтигэр ирдэбилэ барыбытыгар холобур буолуоҕа. Кини холку, ыраас номоҕон мөссүөнэ хаһан да умнуллуо суоҕа.
С.А.Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын кэлэктиибэ.
Эдьиийбитин, ийэбит курдук саныыр чугас киһибитин суохтуубут, ахтабыт…
Тапталлаах эдьиийбит, ийэбит курдук саныыр чугас киһибит Макарова Марфа Афанасьевна бу дьыл, ахсынньы 12 күнүгэр олохтон туораабыта номнуо 40 хонуга туолла. Эдьиийбит эдэр сылдьан “юрист буолуохпун баҕарарым” диирэ. Ол эрээри оҕону эрдэттэн сөпкө иитэн, үөрэтэн-такайан таһаарыахха, олоҕун суолун сөпкө тайаннарыахха диэн өйдөбүлүнэн, педагог идэтин талан, өр кэмҥэ оҕо иитиитигэр таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Российскай Федерация биир кэлим орто үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, “Чурапчы улууһугар үөрэх сайдыытыгар кылаатын иһин», «Учууталлар учууталлара» бэлиэ хаһаайына, үлэ бэтэрээнэ буолбута. Эдьиийин оҕолорун тэҥҥэ бүөбэйдэһэн, хас биирдиибитигэр ийэлии иһирэх тапталын иҥэрбитэ. Олохпутугар суолбутун буларбытыгар, үөрэнэн, үлэһит буолан, оҕолорбутун атахтарыгар туруорсан, биһигинниин тэҥҥэ эбэ буолан, тапталын, олоҕун анаата. Көнө майгыта, ылсыбыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдэр дьаныара, доҕотторугар бэриниитэ, тулалыыр эйгэтигэр таптала биһиэхэ, ыччаттарбытыгар үтүө холобур буолуоҕа. Мин кинини куруутун аттыбар баар, олоҕум тухары арыаллыы сылдьар аанньалым, сүдү сүбэһитим курдук саныырым. Сарсыарда аайы ватсап ситиминэн уруйдаан, үүммүт күҥҥэ алгыстаан, дурда-хахха буолара санааҕа астыгыан… Киһи тылынан эппэт, сыаналаабат сүтүгүн сүрэхпитинэн сэрэйэбит, куппутунан билэбит. Күндү киһибитин өрүүтүн махтана ахта-саныы сылдьыахпыт.
Балтылара Полина, Мотя, бырааттара Степа, Тима дьиэ кэргэннэрэ.
Эдэр сааһым дьүөгэтэ
Сэтинньи 4 күнүгэр эдэр устудьуон кэмнэрим аргыһа, эдьиий туттубут күндү дьүөгэм Мусико (устудьуон кэминээҕи аата), Марфа Афанасьевна, былыта суох халлааҥҥа этиҥ эппитинии, олохтон соһуччу туораабытын туһунан ыар сураҕы истибитим.
Мусялыын мин 1978 сыллаахха СГУ ИФФ СС-78 үөрэнэ киириэхпиттэн билсибитим, 5 сыл устата устудьуон саамай кэрэ кэмнэрин бииргэ атаарбыппыт. Мэҥэ — Хаҥалас Төхтүрүгэр күһүн практикаҕа барбыппыт. Олус дьыалабыай, лоп-бааччы оруннаахтык саҥарар дьоһун кыыһы көрөн, бастаан толлубутум. Чурапчы буоларбытын билсээт, тута доҕордуу буолбуппут. Өссө сытыы-хотуу Леночка, Лена Леонтьева баара. Онон биһиги группаҕа 3 буола түспүппүт. Лена үһүс куурус кэнниттэн Ураллааҕы университет суруналыыстыка факультетыгар үөрэнэ көспүтэ.
Мусялыын биһиги 5 сыл устата, биир хоско олорон, иннэлээх сап курдук бииргэ сылдьар этибит, тута эдьиийим курдук буолбута. Бииргэ үөрэнэр оҕолорбут айар дьоҕурдаах, бииртэн биир талааннаах этилэр. Ол курдук Сергей Зверев уола Илья Зверев, Уус-Алдан Өнөрүттэн бэйиэт Андрей Борисов, Үөһээ Дьааҥы суруйааччыта Моисей Ефимов быраата Виктор Стручков (билигин Дуулаҕа Дьуһаал диэн псевдонимынан биллэр бэйиэт, муусукаан, Олоҥхо тыйаатырын искусствоҕа лектора, түөргүһүт), эдэр суруйааччы Августина Хабарова, Сэргэлээххэ оһуохайдьытынан биллибит Кэбээйи кыыһа Валерия Новгородова уо.д.а бааллара. Тыллаах-өстөөх буолан, оҕолорго хос аат биэрбиттэрэ иҥэн хаалбыта. Холобур, Таня диэн Амматтан сылдьар кыыспыт Чэмэлиинэ, Викторбыт (сааһынан саамай кырабыт) Чыычаах, миигин Сүөкүччэ, оттон Марфаны “эн Марфа буолбаккын, мантан ыла Мусико диэн буолаҕын” диэн быһаарбыттара, оччотооҕу Сэргэлээххэ Марфаны бары Мусико диэн аатынан билэллэр. Бу аат кини, Горькай Данкотын курдук, ис-иһиттэн дьону салайар-дьаһайар, көҕүлүүр дьоҕурдааҕын иһин иҥнэҕэ.
Мусико ордук хос тыла суох оҥоро-тута сылдьар дьоҕурдааҕа, олоххо бэйэтэ көрүүлээх этэ. Дьоһуннаах, эппиэтинэстээх буолан, группа старостатынан, комсорунан талыллан үлэлээбитэ. Ис – иһиттэн ыраас, мала-сала, таҥаһа-саба – барыта орун — оннугар, тып-тап курдук буолар. Хойутуурун олох сөбүлээбэт, эрдэ туран, оронун кырыылаах гына покрывалонан саппыт, үөрэнэ барарга ким хайа иннинэ бэлэм буолбут буолааччы. Биһиги, кырааскаланар кыргыттар, хойутаары гыннахпытына, ыксатан, син-биир илдьэ барара. Олус кыраһыабай каллиграфическай буочардаах, кэмигэр барытын толорон иһэр бастыҥ устудьуон этэ. Успуорду олус интэриэһиргиирэ, ким туохха ситиһиилэммитин барытын билэрэ, ордук чурапчылары, тустууктары интэриэһиргиирэ.
Саас, сарсыарда эрдэ туран, сүүрэр идэлээх этибит. Көҕүлээччи Мусико буолара. Биир сыл стажировкаҕа Фрэнсис Кули диэн американка кэлэн, саха тылын үөрэтэн, биһигинниин сылдьыбыта. Ол кыыспыт 2 миэтэрэ уһуннаах, кинини эмиэ сарсыарда туруоран сүүрдүбүппүт. Устудьуоннуур кэмнэригэр “Чайка” тутар этэрээт бэриниилээх байыаһа этэ. Сунтаарынан, Усуйаанынан сылдьыбыппыт.
Үөрэҕин бүтэрэн, “эдэр саас романтиката” диэн ааттаан, Кэбээйи оройуонугар 3 кыыс ананан барбыта. Мусико Сииттэ оскуолатыгар саха тылын, литэрэтиирэтин учууталынан 8 сыл олус таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, үөрэтэр оҕолорун, төрөппүттэрин, бар дьон махталын ылбыта. РОНО сэбиэдиссэйэ Розалия Андреевна хайгыыр эбит. Төрөөбүт Чурапчытыгар кэлэн, Хадаары иккис дойду оҥостон, ис сүрэҕиттэн кыһаллан, айымньылаахтык үлэлээн, нэһилиэнньэ, оҕолор истиҥник саныыр улахан Учууталлара буолбута.
Кэлин Чурапчыбытыгар үлэлиир кэммитигэр ситиммитин быспатахпыт. Ол эрээри үлэҕэ-хамнаска үтүрүттэрэн, дөрүн-дөрүн көрсөрбүт. Билиҥҥи ватсап группатыгар Мусико хас сарсыарда аайы сиэдэрэй хартыыналары ыыталааан, саҥа күнү уруйдуу көрсөрө. Устудьуон доҕотторун кытта көрсүһүүнү наһаа күндүтүк саныыра, көтүппэккэ буола сатыыра. Барыларын сөптөөх тылынан – өһүнэн ойуулаан –дьүһүннээн, бу баардыы кэпсиирэ.
Мусико төрөөбүт Чурапчытын ис сүрэҕиттэн таптыыра, Чурапчы буолла да, киниэхэ быраат, балыс, аймах, чугас киһи буола түһэрэ. Бэйэтин дьонун, эдьиийэ Екатерина Афанасьевна оҕолорун, күтүөтүн, племянниктарын, сиэннэрин, бииргэ үөрэммит кылааһын оҕолорун, үөрэнээччилэрин — барыларын ис сүрэҕиттэн таптыыра.
Эдэр сааспытын бииргэ атаарбыт устудьуон доҕотторбут өйдөрүгэр-санааларыгар Мусикобут барахсан сырдык уобараһа хаалыаҕа. Марфа Афанасьевна ситэ олорботох олоҕун, үлэтин-хамнаһын оҕо оҥостубут бырааттара, балтылара, сиэннэрэ, үөрэнээччилэрэ салгыахтара, аатын ааттатыахтара диэн эрэнэбин.
Фекла Болдовская, эдэр сааһын дьүөгэтэ.
Өрүү ахта-саныы сылдьыахпыт…
Биһиги Чурапчы орто оскуолатын 1974 сыллаахха бүтэрбит, бииргэ үөрэммит, ытыктыыр доҕорбут, оҕо сааспыт арахсыспат аргыһа, талааннаах педагог, Российскай Федерация биир кэлим орто үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, Чурапчы улууһун “Үөрэх сайдыытыгар кылаатын иһин», «Учууталлар учууталлара» бэлиэ хаһаайына, Саха сирин Учууталларын 11-с сийиэһин дэлэгээтэ Марфа Афанасьевна Макарованы кытта бэһис кылаастан бииргэ үөрэнэн, оонньоон-көрүлээн, доҕордоһон кэлбиппит. Бииргэ үөрэммит оҕолоругар, биһиэхэ, оҕо сааспыт сырдык өйдөбүллэрэ биһиги Марфабытын кытта ыкса сибээстээхтэр, сырдык сыдьаайынан оҕо сааспытын, бииргэ үөрэммит кэмнэрбитин киэргэтэллэр. Холку, сайаҕас майгылаах, ылыннарыылаах тыллаах, лидер характердаах, ылыммыт дьыалатын хайаан да тиһэҕэр тиэрдэр биһиги Марфабыт – выпуск биир тумус туттар киһитэ этэ. Выпуск тэрээһиннэрэ, көрсүһүүлэрэ Марфата суох барбат этилэр – аттыгар тэрийэр оҕолору бэйэтин тула тардан, кыһанан, олус үчүгэй көрсүһүүлэри, тэрээһиннэри тэрийэрэ. Оскуоланы бүтэрэр бэлиэ кэммитигэр биһиги выпуск бары көхтөөхтүк турунан, «Биһиги дьикти сааспыт» диэн кинигэ таһаарбыппыт. Онно биһиги Марфабыт кинигэни хомуйан оҥорооччулартан биирдэстэрэ этэ, олус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһан, бэртээхэй кинигэ тахсыбыта.
Кини спорка олус сыһыаннаах, сүрдээх дьулуурдаах спортсменка этэ, волейболлуурун олус сөбүлүүрэ, оскуола спортивнай командатыгар актыыбынай кыттааччы, оскуолатын, улууһун чиэһин элбэхтик көмүскээбитэ, үгүс доҕоттордоох, дьүөгэлэрдээх этэ. Доҕотторун олус сыаналыыра, бииргэ үөрэнэр оҕолоругар, дьүөгэлэригэр, хас биирдиилэригэр истиҥник, болҕомтолоохтук сыһыаннаһара. Кини олоххо көхтөөх позициялаах, киһини бэйэтигэр тардар, түмэр дьоҕурдаах буолан, улаханнык ытыктанара. Ханнык да түгэҥҥэ наада буоллаҕына, олус сөптөөхтүк сүбэлиирэ-амалыыра, көмөлөһөрө. Бэйэтин ахтыытыгар «Доҕоттор. Истиҥ эрэллээх доҕор – киһиэхэ бу олоххо бэриллэр саамай күндү бэлэх. Аттыгар хайа да түгэҥҥэ өйдүүр, өйдөһөр чугас доҕоттордоох буоллаххына, эн – эрэллээххин, эн – күүстээххин», —диэн ахтыбыта.
Марфа Афанасьевна идэтинэн саха тылын уонна литературатын учуутала этэ. Кини Кэбээйи улууһун Сииттэ оскуолатыгар үөрэҕин бүтэрээт, направлениенан баран ситиһиилээхтик үлэлээбитэ, онтон төрөөбүт улууһугар Чурапчыга Хадаар орто оскуолатыгар кэлэн өр сылларга саха тылын учууталынан, завуһунан, дириэктэри солбуйааччынан олус таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Элбэх оҕону төрөөбүт тылын ытыктыырга, уус-уран литературабытын билэргэ, өйдүүргэ, саха биллиилээх суруйааччыларынан киэн туттарга сыралаһан туран үөрэппитэ.
Чурапчыга С. А. Новгородов аатынан орто оскуолаҕа иитэр-үөрэтэр үлэҕэ завуһунан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Кэлэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ олоҕун анаабыт киһи, үөрэппит учууталларын олус күндүтүк саныыра. Ол курдук, кини тус ахтыытыгар «Мин оскуолаҕа отут сыл устата үлэлиирбэр үөрэппит учууталларым иитэр-үөрэтэр ньымаларын, идэҕэ бэриниилээхтэрин туһаммыт түгэним элбэх. Билигин үөрэнээччилэрим эйэҕэс сыһыаннара, истиҥ махталлара сөптөөх суолу тутуспуппун кэрэһилииллэр» диэн ахтыбыта.
Кэнники сылларга Чурапчыга С. А. Новгородов аатынан орто оскуолаҕа Методико-издательскай кииҥҥэ олус айымньылаахтык, олоҕун тиһэх күнүгэр диэри, үлэлээн, оскуола историятын үөрэтэн, түмэн, оскуолаҕа үлэлээбит учууталлары, үөрэммит оҕолору үйэтитэн олус үчүгэй, фундаментальнай үлэлэри оҥорон үөрэммит оскуолатыгар бэлэх хаалларбытын биһиги, бииргэ үөрэммит доҕотторо, үөрэбит, астынабыт.
Күндүтүк саныыр, ытыктыыр доҕорбут, дьүөгэбит Марфа Афанасьевна айымньылаах олоҕо, эдэр-көлүөнэни иитиигэ түстээбит кылаата, кини дьоҥҥо үтүө санаата, иһирэх көмөтө үйэлэргэ үтүө тылынан ахтылла туруоҕа, өйбүтүгэр-сүрэхпитигэр мэлдьи баар буолуоҕа, өйдүү-саныы, киэн тутта сылдьыахпыт.
Олус элбэх идиэйэлээх,
Үгүс билиилээх-көрүүлээх,
«Учууталлар учууталлара”
Боччумнаах, дуоспуруннаах
Барыбытын ситимниир,
Көрөр-истэр сүбэлиир,
Тумус туттар киһибит – биһиги
Марфа Афанасьевнабыт.
1974 с. Чурапчы С. А. Новгородов
аатынан орто оскуолатын
бүтэрбит 21-с выпуск.