Биһиги бу бүгүҥҥү кыракый бэлиэтээһиммит Михаил Данилович Поповка ананар.
1949 сыл Михаил Данилович Попов олоҕун дьылҕатын түстээбит быһаарыылаах сылынан буолбута. Бу дьыл кини икки сыллаах Дьокуускайдааҕы юридическай оскуолаҕа үөрэнэ киирбитэ. 1951 сыллаахха Абый оройуонугар норуодунай судьуйанан талыллан үлэтин саҕалаабыта. Ити кэмтэн тохтоло суох норуодунай судьуйанан Уус Маайа, Амма оройуоннарыгар үлэлээбитэ.
Михаил Данилович исписэлиис быһыытынан идэтин үрдэтинэргэ мэлдьитин дьулуурдаахтык үлэлиирэ. Ол түмүгэр, үлэлиирин тохтоппокко сылдьан, кэтэхтэн үөрэнэн 1964 сыллаахха А.А. Жданов аатынан Иркутскайдааҕы судаарыстыбаннай университет юридическай факультетын ситиһиилээхтик бүтэрбитэ.
Холуобунай да, гражданскай да дьыалаларга Михаил Попов судьуйа быһыытынан таһаартарбыт бириигэбэрдэрэ, быһаарыылара мэлдьитин сөптөөҕүнэн ааҕыллаллара. Сыыһанан ааҕыллан олох көтүллүбүт дьыала диэн кини үлэлиир кэмигэр букатын суоҕун кэриэтэ этэ. Ити кини тустаах идэтин үчүгэйдик баһылаабытын туоһулуур.
Михаил Данилович “Сокуон хараҕынан” көрөрүн таһынан үлэлээбит сирдэригэр уопсастыбаннай-политическай олоххо көхтөөхтүк кыттара. Ол курдук Абый уонна Амма оройуоннарыгар хас да сыл устата баартыйа райкомун чилиэнинэн талыллыбыта. Кэлин кини ССКП райкомун бүрүөтүн чилиэнэ этэ. Оройуоҥҥа бастыҥ лектор быһыытынан биллэрэ. Сылын аайы нэһилиэнньэ ортотугар 20-тэн тахса лекциялары ааҕара, оскуолаларга сокуоҥҥа аналлаах 10-лыы уруоктары ыытара. Чурапчытааҕы норуодунай тыйаатыр уус-уран сэбиэтин чилиэнэ этэ. Маны таһынан ыччаты өй-санаа өттүнэн иитиигэ, үөрэтэр хайысхалаах элбэх ыстатыйаларын, уочаркаларын, фельетоннарын өрөспүүбүлүкэ уонна оройуон хаһыаттарыгар бэчээттэппитэ. Бу эттэххэ эрэ дөбөҥ. Биир сыалга туһаайыллыбыт утумнаах үлэттэн, үгүс сыраттан тахсар суол. Дэлэҕэ даҕаны кини ССРС Суруналыыстарын сойууһун чилиэнинэн ылыллыа дуо?
Оту охсооччу киһи бастакы дайбааһыныттан биллэр, үлэһит киһи – эдэриттэн. Михаил Данилович Попов суукка үлэлээбитэ 6-7 сыл буолаатын кытта Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай Грамотатынан наҕараадаламмыта.
Киһи кыһаннаҕына элбэҕи ситиһэр. Михаил Данилович сүрүн үлэтин, партийнай уонна уопсастыбаннай сорудахтарын тас өттүнэн бириэмэ булан суруйар идэнэн дьарыктанара. Кини бастаан уочаркалартан, кыра кэпсээннэртэн саҕалаан хас да сэһэннэри, драматическай айымньылары суруйталаабыта. Олортон “Кыһыл көмүс биһилэх” диэн сэһэнэ “Хотугу сулус” сурунаалга тахсан ааҕааччылар биһирэбиллэрин ылбыта. “Күлүк сырдыкка сүтэр” пьесата Петр Решетников аатынан оройуоннааҕы норуодунай тыйаатырга туруоруллубута. “Киһи дэтэр кэрэ” диэн кинигэтэ, “Дьол-соргу туһугар” диэн икки сэрии кыттыылааҕа, аатырбыт кыһыл бартыһаан Е.Г. Куличкин туһунан суруйбута Саха сиринээҕи кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыбыттара. Оҕолорго анаан “Уоттаах чыычаах” диэн бэрт дьоҕус тупсаҕай остуоруйата туспа кинигэнэн бэчээттэммитэ.
Михаил Данилович санаата хотор биир тиэмэлээх этэ. Ол – судебнай детектив. Саха литературатыгар оччотооҕуга саҥардыы быгыалаан эрэр сүүрээни кини биир бастакынан таба тайаммыта ордук кэрэхсэбиллээҕэ уонна онтон ааҕааччы үгүһү күүтэрэ.
Киһи-киһи тус-туспа идэлээх. Михаил Данилович эдэр эрдэҕиттэн кимиэхэ да, туохха да биэрбэт суруйар идэтэ кэлин, бэйэтэ да билбэтинэн, дуоспуруннаах, боччум литературнай үлэҕэ кубулуйбута.
Олоххо киһи туох ситиһиилээҕин кэлтэй киһи бэйэтин бэрдин курдук сыаналааһын баар. Хайа, дьиэ кэргэҥҥэ, олоххо табыллыы диэн баар эбээт, — киһи үлэлиир-хамсыыр, айар эрчимигэр күүс-уох биэрээччи, тугунан да кыайан солбуллубат күүс! Михаил Данилович кэргэнэ Беата Саввична идэтинэн үп үлэһитэ, үтүө хаһаайка, эйэҕэс, сымнаҕас майгылаах, бэрт номоҕон киһи этэ. Кинилэр уоллаах кыыс оҕоломмуттара. Ийэлэрэ, нэһилиэккэ ытыктанар кырдьаҕас Варвара Михайловна кинилэри кытары олорбута. Быһата, иллээх, ааспыты аһатар, тоҥмуту ириэрэр, үтүө сэһэннээх-сэппэннээх дьиэ кэргэн этилэрэ. Бу буолар – киһи дьоло диэн!
Михаил Данилович Попову үчүгэйдик билэр дьоно ардыгар мунааран ылаллара – маннык сымнаҕас, уйаҕас дууһалаах, чараас сүрэхтээх киһи хайдах суут үлэһитэ буолбутай, хайдах дьүүллүүр-дьүһүннүүр бэйэкэтэй диэннэр? Ити, биллэн турар, быстах санаа эрэ буоллаҕа. Кини дьону сууттуур, биирдиилээн кэпсэтэр да буоллаҕына, киһи быһыытынан өйдөтө-үөрэтэ, буруйдаах киһини буруйун ылыннара сатыыра, ол киһи кэлин көнө суолга турарыгар, уопсастыбаҕа туһалаах киһи буоларыгар күүс угар истиҥ, бэлиэ тыллары этэн хаалара. Киниэхэ сылдьыбыт дьон кэпсэппиттэриттэн үөрэн, санаалара астынан тахсаллара.
Михаил Данилович Попов судьуйа буоларга ананан төрөөбүт курдук киһи этэ. Суут-сокуон үлэтигэр кини курдук дьоннор наадалар – наар үтүөнү оҥорор дьон. Оттон суруналыыс, суруйааччы быһыытынан ааҕааччылары мэлдьи үөрдэрэ, астыннарара!
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ