Саха сирин бастакы көлүөнэ балерината Аксения Васильевна Посельская быйыл ахсынньы 24 күнүгэр төрөөбүтэ 100 сылын көрсө Чурапчы улууһугар үҥкүү сайдан кэлбит историятын сэһэргиир “Үҥкүүгэ уостубат тапталынан”-кинигэ үлэтэ бу күннэргэ үгэннээн бара турар. Бүгүн Посельскайдар кийииттэрэ хореограф идэтин баһылаан уһун сылларга үҥкүү эйгэтигэр олоҕун аныы сылдьар Посельская Александра Алексеевна кинигэҕэ биэрбит ахтыытын киэҥ ааҕааччыга билиһиннэрэбит.
Умнуллубат мөссүөннэр
Бу ахтыыбар олохпор, дьылҕабар, дьолбор көрсүбүт,сүҥкэн оруолу ылбыт Саха норуотун икки “Чулуу дьахталларын” туһунан кэпсиэҕим.
1969 сыл үҥкүү кэрэ абылаҥар ылларан Дьокуускайдааҕы культурнай-сырдатар училище үҥкүүгэ салаатыгар туттарсан киирбитим. Уһун көрүдүөр устун көбүс көнөтүк туттубут, бөтөҕөлөөх атахтарын тиэрэ үктээн, толуу-мааны саха дьахтара хааман иһэрин – “ити Аксения Посельская диэн бастакы балерина, кини биһигини үөрэтэр үһү”,- диэн бииргэ үөрэниэхтээх оҕолорум сибигинэйэн эппиттэригэр, сонурҕуу, кэрэхсии, эмиэ да толло, кэнниттэн одуулуу хаалбытым.
Хантан сэрэйиэхпиний, бу кытаанах, дьиппиэн көрүҥнээх, ол гынан баран, айылҕаттан чочуллубут курдук быһыылаах-таһаалаах, кэрэ сэбэрэлээх Аксения Васильевна бииргэ төрөөбүт убайын Федор Васильевич Посельскай уолугар Василий Федоровичка кэргэн тахсан, кийиит кыыс буолан, аҕыйах сылынан кини дьиэтин аанын боруогун кыбыста, симиттэ арыйыахпын… “Хайыа, бу кыыс”- диэн саҥа аллайан, учууталым ыга кууһан ылбытыгар, долгуйбут, куттаммыт санаам киэр кыйданан, чэпчии түспүтүм. Сыбаайбабыт ыҥырыытын көрөн баран: “Чурапчыга Кыайан тахсыбаппын, бу иранскай матырыйаалтан, сыбаайбан платьетын мин алгыһым курдук санаан тиктэн кэт”,- диэн оччотооҕу кэмҥэ сэдэхтик көстөр, бүтүннүү кылапачыгас таҥаһы бэлэхтээтэ. Роман Дмитриев Ираҥҥа туста сылдьан аҕалбыт кэһиитэ эбит…Учууталым, эдьиийбит алгыһа тиийэн, бүгүн этэҥҥэ олоробут.
Посельскайдар аймах Чурапчы улууһун биир сиэдэрэй айылҕалаах, талааннаах дьон үүнэн-сириэдийэн тахсыбыт, баай остуоруйалаах ытык Мэлдьэхси сириттэн төрүттээхтэр. Мэлдьэхси хатыҥнардаах чараҥар, сибэккилээх хонуутугар дьиэрэҥкэйдии ойон, лыахтыы дайан Кисиэнньэ оҕо сааһа ааспыта. Кинини ахсынньы аам-даам тымныытыгар төрөөбүтүн иһин Ахсыанньыйа диэн сахалыы сүрэхтээбиттэр. Сурукка ардыгар Кисиэнньэ, Аксения диэн суруйаллар.
Элбэх оҕолоох дьиэ-кэргэҥҥэ иитиллэн, үөрэххэ тардыһан, Кисиэнньэ 1940 с. Саха театрын иһинэн музыкальнай-вокальнай кэлэктиипкэ үҥкүү салаатыгар киирбитэ. Талааннаах кыыһы таба көрөн, Москватааҕы хореографическай училищеҕа үөрэххэ ыыппыттара. 1946 с. кини туолбатах ыра санаатын олоххо киллэриэхтээх, утум салҕааччыта Наташатын оҕолонон, дойдутугар төннөн кэлэн, театрыгар салгыы үҥкүүлээн барбыта. “Сулустаах чаас” тосхойбута – Марк Жирков, Герман Литинскэй айымньыларынан “Сир симэҕэ” бастакы национальнай балекка сүрүн оруолу киниэхэ, онтон Киис Бэргэн паартиятын Иннокентий Христофоровка сүктэрбиттэрэ. Аан бастакынан атаҕын төбөтүгэр дугунан “Кыһыл көмүс атах” диэн аат иҥэриллэн, бу паартияны кини итэҕэтиилээхтик толорбута. Салгыы, 1948 с. Б. Афанасьев “Бахчисарай фонтана” үйэлээх айымньытыгар Мария уобараһын чаҕылхайдык толорбутун көрөөччүлэр дохсун ытыс тыаһынан көрүсбүттэрэ.
Бу чаҕылхай уобарастар саха балетын историятыгар умнуллубат страница буолан хаалбыттара. Балет артыыһын сценаҕа олоҕо кылгас. Салгыы, Аксения Васильевна тапталлаах театрыгар балетнай труппа педагог-репетиторынан үлэтин саҕалаабыта. “Ньургун Боотур” операҕа, Иван Гоголев “Кыталыктар кырдаллара”, Гран Григорян “Хотугу сибэкки” опереттатыгар, Тимофей Сметанин “Лоокуут уонна Ньургуһун” драматыгар умнуллубат сахалыы үҥкүүлэри туруорбута. Репертуарнай балеттарга ирдэбиллээх репетитор быһыытынан сыралаахтык үлэлээбитэ.
Халлааҥҥа хараҥа былыттар бүрүүкээн, онно суох балыырга түбэһэн да баран, Аксения Васильевна күүстээх санаатын, бэйэтин кырдьыгын, ырааһын дакаастаан, санаатын булгуруппакка, нарын санныгар сүгэн, истиҥ, иэйиилээх тапталыгар куустаран, ханнык да хотугу сир буурҕатыгар оҕустарбакка, чугас дьонун, аймахтарын көмөтүнэн тостубут кутун-сүрүн чөлүгэр түһэрбитэ. Соҕотох кыыһыгар тапталын иҥэрбитэ. Төһө да кинини умуллара, тэпсэ сатаабыттарын үрдүнэн “Сымыйа үрдүгэр кырдьык дагдайырыныы”, дьон-сэргэ өйдөбүлүгэр, балет историятыгар сырдык сулус буолан үйэлэргэ хаалыаҕа…
1966 сылтан Республиканскай культурнай-сырдатар училищеҕа үҥкүү салаата арыллар буолан сэбиэдиссэйинэн уонна педагогунан анаммыта. Дьэ, мантан саҕаламмыта, кини 20 сыл устата төһөлөөх элбэх үҥкүүһүт оҕолору үөрэтэн-такайан, республика араас муннуктарыгар көччөх гынан көтүппүтэ буолуой? Аксения Васильевна манна өссө биир талаана арыллыбыта – айылҕаттан ананан кэлбит педагог, уһуйааччы буолара. Ирдэбиллээх, эппиэтинэстээх, бэйэтин идэтин толору баһылаабыт учуутал, саха үҥкүүтэ салгыы сайдарын туһугар, былыргыттан саҕалаан, аныгылыы классическай хамсаныылары киллэрэн, музыкальнай доҕуһуолун тупсаран айымньылаах үлэтэ саҕаламмыта.
Аксения Васильевна биһиги выпуһу үс сылы быһа “Классическай үҥкүү” уонна “Үҥкүү композицията” диэн үҥкүүнү төрөтөн айан таһаарар, үҥкүү ис хоһоонун тутулун, хамсаныытын чочуйан таһаарар предметтэргэ үөрэппитэ. Оччоттон кини саха үҥкүүтүн өрө туппут, сайыннарбыт эбит. Оччолорго билиҥҥи курдук аныгы технология, фонограмма, флешкэ, бэл магнитофон да суох кэмигэр, байаныыһын аттыгар быар куустан олорон, бэйэтин куолаһынан мелодияны иһитиннэрэр, онуоха байаныыспыт Иннокентий Парфенов сонно тута хаба тардан, нотаҕа таһааран оонньуура.
Биир түгэни куруук санаан кэлээччибит – Суюн Кадырович Хозраткулов диэн узбек учууталлана сылдьыбыппыт. Арай, биирдэ, Суюн Кадырович уутугар-хаарыгар киирэн, сахалыы марш музыкатыгар, атахпытын наһаа үөһэ көтөхтөрөн “дьиэрэҥкэйдэтэ” сырыттаҕына, аан тэлэллэ түстэ да, Аксения Васильевна киирэн кэллэ, сирэйэ дьэс кытарбыт уонна кыыһырбыт куолаһынан: “Суюн Кадырович, не трогайте больше якутский танец!”,- диэн баран, ааны тыастаахтык сабан тахсан барбыта. Биһиги даҕаны, учууталбыт даҕаны, соһуйан хаалан, чочумча саҥата суох хамсаабакка турбуппут. Суюн Кадырович сити кэннэ Саха үҥкүүтүн үөрэтэрин тохтоппута. Аксения Васильевна ити курдук Саха үҥкүүтүгэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһарын кэнники өйдөөбүтүм. Бары наһаа убаастыыр, толлор этибит. Хас биирдии үөрэнээччигэ болҕомтотун ууран, үчүгэй, мөлтөх өрүтүн өйдөөн көрөн, биирдиилээн киһилии кырдьыктаахтык сыһыаннаһара, сөптөөх замечание ылан, кыһаллан үөрэтэрбит. Арыт, мөҕүллэн, харахпыт уутун кистии-саба сотторбут.
Биһиги Чурапчыттан төрдүө этибит. Мин, Скрябин Ганя, Новгородова Маша уонна Кардашевская Варя. Биһиэхэ, Чурапчыларга, олус чугас сыһыаннаах этэ. Үөрэх кэнниттэн барыбытыгар да ийэлии сыһыаннаах, куруук күлүү-хаадьы тылынан хаарыйан, дьүһүн хоһуйан күллэртиирэ. Дьиэтигэр ыҥыран Чурапчы сыалаах этин балконуттан киллэртэрэн, ыргыччы миин буһаран, тото-хана аһыырбыт, сороҕор, бөтүөнүнэн арыылаах алаадьы буһаран аҕалан күндүлүүрэ. Хаста да даачатыгар ыалдьыттаабыппыт. Түннүк сабыытын саптаран, уоту умуллаттаран баран “абааһылааҕы” кэпсэтэрин сөбүлүүрэ. Олоҕун ыарахан кэмнэрин биирдэ эмэ сэрэнэн ыйыттахха, “Олох ыйытымаҥ итини!”- диэн сөбүлээбэтин биллэрэрэ. Дьиэттэн-уоттан тэлэһийэ сылдьар тыа оҕолоругар амарахтык да сыһыаннаспыт эбит.
Оччолорго кыыһа Наталья Семеновна театрга балет артыыскатынан үлэлиирэ. Кини ыҥырыытынан “Жизель”, “Голубой Дунай”, “Чурумчуку” уо.д.а. балеттарга сылдьан дьоллонорбут. Кэтиллибит эргэ пуанталары хомуйан биэрдэҕинэ, биһигиттэн ордук табыллыбыт дьон суох буолара.
Аксения Васильевна сүрдээх аймаҕымсах, төрөөбүт Мэлдьэхситин дьонун-сэргэтин хос ааттарыгар тиийэ ааҕа билэр. Аймах-билэ дьонугар куруук көмөлөһөр. Айаны кыайар эрдэҕинэ Чурапчынан, Мындаҕаайынан, Мэлдьэхсинэн, Дириҥинэн күндү ыалдьыт буолан ааһара. Бииргэ төрөөбүт балтын уолун Кешаны оҕо оҥостон ииппитэ.
Сахабыт сиригэр балет искууствота уонна саха үҥкүүтэ сайдарыгар бэйэтин үөрэнээччилэрин уһуйбут сүдү кылаата күн бүгүн үйэлээх, кэнэҕэскилээх, кэнчээрилээх. Кини үөрэнээччилэрин үөрэнээччилэрэ бүгүн Саха сирин барытын үҥкүүлэтэллэр, кини буочара өлбөт-сүппэт аналлаах, ураты суоллаах-иистээх. Тааттаҕа “Доҕордоһуу”, Хаҥаласка “Эркээни эдэр сааһа”, Чурапчыга “Дьиэрэҥкэй”, Көлүкэчээн”, Мэҥэ-Хаҥаласка” Кыталык”, Уус-Алдаҥҥа “Кэнччээри”, Сунтаарга “Алгыс”, Дьокуускайга “Чэчир”, “Вдохновение”, “Гулун” уо.д.а. үүс ахсааннаах үҥкүү кэлэктииптэрин салайааччылара, бары Аксенитя Васильевнаҕа үөрэммит оҕолоро буолаллар. Республикаҕа эрэ буолбакка, Аан дойдуга саха үҥкүүтүн үрдүк сыанаттан Саха сирин аатын, киэн тутта ааттаппыт ансаамбыллар буолаллар.
Чаҕылхай Сулустуу күлүмнээн ааспыт саха бастакы балерината, “Көмүс атах”, “Сир симэҕэ” Аксения Васильевна аатын үйэтитэн 2002 с. төрөөбүт улууһун Дирин музыкальнай оскуолатыгар кини аата иҥэриллибитэ.
2004 с. “Аксения уонна Наталья Посельскаялар ааттарын Республиканскай хореорафическай училищеҕа иҥэрбиттэрэ. Сыллата ахсынньы 24 күнүгэр А.В. Посельская аатынан, бастаан училище иһинэн, билигин республиканскай таһымнаах “Үҥкүү туруорааччылар” куонкурустара ыытыллаллар.
Биһиги дьиэ-кэргэн Посельскайдар ааттарыттан, кэлин аймахтар холбоһон, 14-үс сылын “Бастыҥ ситиһиилээх үөрэнээччигэ” анал стипендия таттарабыт. Бу үтүө үгэһи кэлин оҕолорбут, сиэннэрбит салгыахтара диэн бигэ эрэллээхпит.
Күндү учууталым, уһуйааччым, үҥкүүгэ тапталы иҥэрбит эйгэтигэр 52 сылбын, 70 сааспын ааһан да баран, күн бүгүн үҥкүүнэн дьоллонон үлэлии сылдьабын. Хатылым кулуубуттан саҕалаан, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго, оҕо музыкальнай оскуолаларын үҥкүү кылааһыгар, Балет оскуолатын интернатын сэбиэдиссэйинэн, билигин “Аврора” клиника иһинэн “Уһун үйэлэнии киинигэр” аҕам саастаах дьоҥҥо хореограф быһыытынан үлэлиибин.
Утум салҕааччы
Туох барыта бу олоххо силистээх-мутуктаах. Ийэтин Аксения Васильевнаны, аҕатын Семен Сюльскайы сырдык ааттарын үйэтиппит, дьоһуннук ааттаппыт, ийэтин суолун утумнаабыт Наталья Семеновна Посельская Новосибирскайга хореографическай училищены бүтэрэн, өр кэмнэргэ Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна Балет театрыгар балет артыыһынан, педагог репетиторынан үлэлээбитэ.
Дойдуга дьалҕааннаах 90-с сыллар кэмнэригэр, элбэх туруорсуу, кэпсэтии түмүгэр, Наталья Семеновна ыра оҥостубут баҕа санаатын дьүккүөрдээхтик туруорсан, олоххо киллэрэр дьоллоох дьоро чааһа үүммүтэ.
I
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президенэ М.Е. Николаевка приемҥа киирэн, иитиэхтии сылдьар ыра санаатын, Саха сиригэр балет артыыстарын үөрэтэн, уһуйан таһаарар үөрэх кыһатын аһарга наадатын туруорсубута. Михаил Ефимович олус болҕойон истибитэ, сэргээбитэ, өйөөбүтэ.
1995 с. ыам ыйын 5 күнүгэр Президент М.Е. Николаев ыйааҕынан “Республиканскай хореографическай училище” аһыллыбыта. Дальнай Востокка балет искусствотын үөрэтэр суос-соҕотох үөрэх кыһата үлэтин саҕалаабыта. Бүгүн Республика араас муннуктарыттан талааннаах оҕолор талыллан, алмаас таастыы чочуллан, кынат үүннэрэн, куорсун анньынан үүнэн тахсаллар.
Сатабыллаах тэрийээччи, ирдэбиллээх дириэктэр, уус-уран салайааччы Наталья Семеновна төрүттээбит Балетын оскуолата, Саха сиригэр эрэ буолбакка, Россия, Аан дойду билинэр оскуолатыгар тиийэ үүннэ, сайынна. Хореографическай училище иитиллээччилэрэ араас таһымнаах Норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурустарга, фестивалларга лауреат, дипломант үрдүк ааттарын ылаллар.
Наталья Семеновна тус-бэйэтин көҕүлээһининэн Ю.Н. Григорович курдук улуу маэстрону, биллиилээх балетмейстери кытта сибээһи олохтоон, үтүмэн үлэни ыытан, 1999 с. Опера уонна Болет театрын сценатыгар П.Чайковскай “Лебединое озеро” балет туруоруллан, аан дойду классиката Саха сирин көрөөччүлэригэр быыһын арыйбыта. Итинтэн салгыы, 2004 с. С.Прокопьев “Ромео и Джульетта” , 2014 с. А.Хачатурян “Спартак” балеттар турбуттара. Сүрүн оруолларга уонна маассабай сценаҕа училище выпускниктара ситиһиилээхтик үҥкүүлүүллэр. Бу сүҥкэн ситиһиилэр, көрөөччүлэр ытыстарын тыаһа барыта – Наталья Семеновна балекка анаабыт олоҕун чыпчаала, муҥутуур кыайыыта.
Бүгүн Балет оскуолата 17 выпуһу иитэн-үөрэтэн таһаарда. Кинилэр истэриттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай артыыһа Сарыал Афанасьев, Россия үтүөлээх артыыската Екатерина Тайшина, Ренат Хон, Динара Тулешова, Анатолий Попов, Юлия Мэрина, Владислав Попов, Изабелла Егорова, Мария Гоголева, Павел Необутов Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыстара буола үүннүлэр. Выпускниктар өрөспүүбүлүкэ араас театрдарыгар, Саха цииркэҕэ, Искусство, Оҕо музыкальнай оскуолаларыгар, ансаамбылларга, студияларга уо.д.а. сирдэринэн тарҕанан үлэлииллэр. Россия киин куораттарыгар, регионнарыгар, кыраныысса таһыгар, омук дойдуларыгар тиийэ айа-тута сылдьаллар.
Наталья Семеновна үөрэх-билии чааһын кыайа-хото тутара. Бастакы күннэртэн оскуола ситиһиитин, үлэтин-хамнаһын сырдатар “Вестник” сурунаалы, бэйэтэ редактордаан саҕалаан, күн-бүгүн сыллата бэчээттэнэн тахсар. “Саха Өрөспүүбүлүкэтин классическай үҥкүү оскуолатын төрүттэниитэ уонна сайдыыта” диэн научнай үлэтин көмүскээн педагогическай наука кандидата буола үүммүтэ. Арктикатааҕы культура уонна искусство государственнай институтугар “Балет искусствота” кафедра астаран, үгүс выпускниктар үрдүк үөрэх кыһатын салгыы бүтэрэн үрдүк үөрэхтээх специалистарынан буоллулар.
Өр сыллаах үлэҕэ үтүөтэ-өҥөтө сыаналанан Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх үлэһитэ,ЮНЕСКО Аан дойдутааҕы Үҥкүү Сүбэтин чилиэнэ, “Барҕарыы” национальнай Фонда стипендиата, П.А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата, “Балет” сурунаал “Душа танца” бириэмийэ, “Учуутал” анал ааттар кини сүдү аатын мэктиэлииллэр.
Эдьиийбит Наталья Семеновна биһиги ыалы куоракка ыҥыран киллэрэн, дьоллоох Дьокуускай куорат олохтоохторо буолбуппут. Мин, кини тэрийбит хореографическай училищетын интэринээтигэр 20-чэ сыл сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитим. Ити курдук эдьиийбит үлэлиир тэрилтэтигэр бэйэтин тула биир өйдөөх-санаалаах хамаанданы тэрийбитэ.
Төрүттэрин дойдутугар тапталлаах Мэлдьэхситин дьонун-сэргэтин кытта сибээһи олохтоон, ийэтин үбүлүөйдээх сылларыгар ыһыах ыспыта. Кэмиттэн кэмигэр Чурапчыттан төрүттээх училищеҕа үөрэнэр оҕолорунаан Дириҥҥэ кэнсиэр көрдөрөллөрө. Ийэтин уонна аҕатын Семен Семенович Сюльскэй сырдык ааттарын үйэтитэн кинигэлэри таһаартарбыта, оскуолаларыгар ааттарын бэрдэрбитэ.
Ийэ уонна кини кыыһа ааттарын сүгэр Балет оскуолата бүгүн чэчирии сайдар, инникигэ эрэллээх, суола аһаҕас , кэскилэ киэҥ!
Олох устар… Утум салҕанар. Хос эбэлэрин Аксения Васильевнаны, эбээлэрин Наталья Семеновнаны ааттатар Балет династията салҕанара биһигини үөрдэр, элбэҕи эрэнэ күүтэбит, долгуйа кэтэһэбит.
Ол курдук, улахан сиэнэ Аркадий Посельскай кэргэнинээн Еленалыын Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна Балет театрын балекка солистара.
Сиэн кыыс Алисия Пак быйыл Хореографическай колледжка үөрэҕин бүтэрэн Опера уонна Балет театрыгар айар үлэтин саҕалаата. Үөрэнэ сылдьан Алисия Казахстаҥҥа буолан ааспыт VI Аан дойдутааҕы “Opley” куонкруска хас да көрүҥҥэ лауреата, Соҕуруу Кореяҕа, Монголияҕа ыытыллыбыт Норуоттар икки ардыларынааҕы куонкуруска дипломант үрдүк ааттарын ылаттаабыта. Эбээтин аатын сүгэр хос сиэн кыыс Наташа Посельская быйыл Балет оскуолатын 1-кы кылааһын үөрэнээччитэ буолла. Олохторун балет искусствотыгар анаабыт Саха норуотун икки чулуу дьхталларын олохторо салҕанар кинилэр оҕолорунан, сиэннэринэн, үөрэппит махталлаах үөрэнээччилэринэн.
Ахтыыны суруйда Александра Посельская,Саха Өрөспүүббүлүкэтин культуратын туйгуна.
Дьэ ити курдук “Үҥкүүгз уостубат тапталынан “ кинигэ сүрүн дьоруойдарын билиһиннэрдэххэ. Салгыы кэлэр сырыыга Чурапчыга үҥкүү сайдыытын туһунан кинигэ түһүмэхтэригэр киирбит көлүөнэлэри билиһиннэриэм.
Кинигэҕэ үлэлэһэ сылдьар суруналыыс М.А.Герасимова -Сэҥээрэ.