Өбүгэ саҕаттан саха киһитэ дьоро киэһэ диэни көрсөр түгэннэрдээх буолааччы. Ол эрээри аныгы үйэҕэ ити өйдөбүл атыннык иһиллэр. Киниэхэ үлэ киһитин үөрүүтэ, дьон-сэргэ ытыктабылын ылыыта, айымньылаах үлэтин үрдүк сыанабыла барыта түмүллэр.
Мотяҕа итинник дьоро киэһэ уотун оттон, оһоҕун кыымын күөдьүтэн хаһыат саҥа нүөмэрэ тиийэн кэлбитэ. Оҕолоро барахсаттар ийэлэригэр сонуну кэпсии охсоору хаһыат үрдүгэр түспүттэрэ.
- Ийээ, эйиигин уордьанынан наҕараадалаабыттар! Үлэ Албан Аатынан! – уонна соһуччу үөрбүт, онтон олус долгуйбут дьон быһыытынан саҥата суох ах баран чоҕулуччу көрөн олорбуттара.
Оҕо үөрбүт-көппүт хараҕа ама туохха тэҥнэһиэй! Ити – дьол-соргу. Маннык үрдүк чиэскэ тиксэр туһугар отучча сыл үлэлээн кэллэҕэ ийэлэрэ Матрена Матвеевна. Ол усталаах-туоратыгар, этэргэ дылы, кини ферма киһитэ этэ. Биир сыл өрөөн көрбөккө, хотунан-соҕуруунан сынньаммакка. Үлэтин кыайбат, сорудаҕын толорбот диэн тыллары истибэккэ. Өрүүтүн үчүгэй сүөсүһүт, бастыҥ ыанньыксыт дэтэн.
Тобугар диэри тоҥуу хаары кэһэн, сүгэ, эрбии доҕордонон мас кэрдэ сылдьар, ол маһын эбэтэр бэрэбинэтин сыарҕатыгар тиэйэн, оҕуһун миинэн иһэр кыыһы билигин ханна да көрбөккүн. Эбэтэр илии хотуурунан уолаттардыын тэҥҥэ саппай уопсар от охсон куһуйа турар кыыһы эмиэ булбатыҥ чахчы. Оттон Мотя итини барытын оҥорбута. Көлөнөн таһаҕас таһыытыгар ыраах айаны тулуйара. Адьас эдэр эрдэҕиттэн ферма, бааһына эҥэрдэһэн улааппыта, колхуоһугар хонуу үлэһитэ буолбута, икки илиитэ чэрдэммитэ.
Аҕата И.М. Семенов Ийэ дойдутун хааннаах фашистартан көмүскүү 1942 сыллаахха фроҥҥа аттаммыта. Онтон эргиллибитэҕэ, оҕолорун дьоллоох олохторун туһугар сырдык тыынын толук уурбута. Сут аргыстаах суостаах сэрии сылларыгар Мотя кыайан үөрэммэккэ хаалбыта. Колхуоһун үлэтэ-хамнаһа киниэхэ олох оскуолатынан буолбута.
Дьыл-хонук түргэнник ааһар. 1948 сыллаахха ийэтэ Дьэбдьиэттэн 15 ынаҕы тутан хаалбыта: “Оҕом кытаат, сүөһүлэргин үчүгэйдик көр-иһит. Улахаммыт диэн эн, аны ыанньыксыттаа, киһи сирбэт сүөсүһүтэ буол”, — диэбитэ ийэтэ.
Ити Төлөйгө Балыктаран ферматыгар этэ. Оттон Мотя, 1955 сыллаахха Одьулуун уолугар, сылгыһыт киһиэхэ кэргэн тахсыбыта. Сутуруолаах алааска сүктэн кэлбитэ уонна толору уонча хоммотоҕо, кийииттээн сыппакка эмиэ ыанньыксыттаан барбыта.
- Уордьан ылар буолбутум туһунан сураҕы истэн баран соһуйдум уонна хайдах эрэ муодарҕаатым. Оннук уһулуччу көрдөрүүлэниим, атыттартан мин эрэ чорбойор курдукпун дии санаабаппын. Үлэлээбитим тухары, кырдьык, мөҕүллэн-этиллэн көрө иликпин. Кимтэн да хаалсыбатарбын, былааммын толордорбун диэн баҕалаахпын, — диэн ахтыбыттаах бастыҥ ыанньыксыт.
Ол эрээри Матрена Константинова хайдах дьулуурдаах үлэһитин, колхуос, онтон сопхуос тарбахха баттыыр сүөсүһүтэ буоларын, оройуон чулуу ыанньыксыттарын кэккэтигэр сылдьарын туоһулуур бэрт элбэх махтал суруктары, Бочуотунай грамоталары көрүөххэ сөп. Олорго Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун грамотата эмиэ баар.
Оттон ылыммыт былаанын, биэрбит тылын хайаан да толорорго сорунуулааҕын уонна үрүҥ илгэ дьиҥнээх маастара буола үүммүтүн кини аҥардас тохсус пятилетка бастакы сылларыгар ылбыт кирбиитэ да кэрэһэлиир. 1971 сылга хас биирдии фуражнай ынаҕыттан 1367-лии киилэ үүтү ыабыта. Бүтүн Сойуустааҕы куоталаһыыга киирсэн, 2000-лаах кирбиини ылар иһин хамсааһыҥҥа көхтөөхтүк туруммута уонна 1973 сылга былаанын 446 киилэнэн аһаран, 15 ынаҕын ахсыттан 1946-лыы киилэ үүтү ыабыта. Ити дьыл түмүгүнэн бастакы наҕарааданы – социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕын знагын ылар чиэстэммитэ. Оттон төрдүс, тутаах сылга хас биирдии ынаҕыттан 2670 киилэ үүтү ыабыта. Онон түөрт сыл иһигэр үүт ыамын икки төгүл үрдэппитэ, тохсус пятилеткатааҕы сорудаҕын үүтү валовай ыаһыҥҥа 144 центнеринэн аһарбыта.
Карл Маркс аатынан сопхуос чулуу сүөсүһүтэ Матрена Матвеевна Константинова үлэлээбит Төҥүргэстээҕин ферматыгар түөрт ыанньыксыта ити сылларга Одьулуун учаастагар ыаммыт үүт 23 бырыһыанын биэрбиттэрэ. Оттон учаастакка ити кэмҥэ отут ыанньыксыт үлэлээбитэ. Ферма старшайа хомуньуус Х.С. Дьячковская, куоталаһыы кыайыылааҕа икки знактаах В.Я. Барашкова 2000-тар ахсааннарыгар киирбиттэрэ.
Онус пятилетка суотугар үрүҥ илгэни дэлэтиһэ сылдьар ыанньыксыт аны 3000-лаах кирбиини ылар иһин охсуһааччылар кэккэлэригэр киирэргэ дьулуспута.
- Арааһынай ыарахан дьылларга да Матрена Матвеевна биирдэ төттөрү эппэккэ, мундуйдаспакка үтүө суобастаахтык үлэлээн кэллэ. Кини туох да итэҕэс-быһаҕас баар да буоллаҕына, ферматын туһа, бииргэ үлэлиир дьонун кыһалҕата диэн санаанан толлубакка уонна көнөтүк сирэйгэ этээччи. Үлэтин бары ымпыгын-чымпыгын билэр, онно ордук эдэрдэри уһуйарга кыһанар, үлэ туһугар дьиҥ сүрэҕиттэн ылларан сылдьар киһи, — диэн оччолорго отделение салайааччытынан үлэлээбит, хомуньуус Ф.Р. Софронов судургу, сөптөөх сыанабылы биэрэн турардаах.
Чурапчы улууһугар үлэ-чиэс, Албан Аат уонна Геройство дьыалата күн бүгүҥҥээҥигэ диэри бастакы миэстэҕэ турар. Ол чаҕылхай холобура буолан, саха боростуой үлэһит дьахтара Матрена Константинова түөһүгэр Үлэ Албан Аатын уордьана чаҕылыйа тыкпыта.
Сэмэн Жендринскэй