Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр кыттыбыт, Ийэ дойдуларын иһин хорсуннук сэриилэспит, сэрии толоонугар сырдык тыыннарын толук уурбут биир дойдулаахтарбыт ааттарын, хатыламмат олохторун, бойобуой суолларын, үлэлээбит үлэлэрин сурукка киллэрэн, сырдык кэриэстэрин үйэлэргэ хаалларыы – бу биһиги кинилэр иннилэригэр ытык иэспит буолар.
Улуу Кыайыы 79 сылын көрсө, “Саҥа олох” хаһыат үрдүкү кэрэспэндьиэнэ, улуус бойобуой дьайыы бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, гвардия сержана, аҕа суруналыыстар күндүтүк саныыр бырааппыт Семен Александрович Жендринскэй хомуйан бэлэмнээбит “Саллаат мэлдьи саллаат” дьоһуннаах суруйуута бэчээттэнэн таҕыста. Кинигэҕэ уоттаах сэрииттэн тыыннаах эргиллэн кэлбит 32 хорсун буойун туһунан улуустааҕы “Саҥа олох” хаһыакка олохтоох кэрэспэндьиэннэр суруйуулара, ааптар тус бэйэтин ыстатыйалара, архыыптан булуллубут матырыйааллара, саллааттар бэйэлэрин ахтыылара киһи сөҕүөҕүн курдук киирбиттэр.
Кинигэҕэ киирии тылы “Чурапчы улууһа” МО баһылыга Степан Саргыдаев бэйэтинэн суруйбут. “Уоттаах сэриигэ хорсуннук кыргыспыт биир дойдулаахтарбыт алаастарыгар тыыннаах эргиллибиттэрин ааһан, төрөөбүт Чурапчыларын “тилиннэрэн” саҥалыы тыыннаабыттара, улууспутун сайыннарар суолга туруммуттара, тыылга хаалбыттар дьолу үлэттэн булан олоҕу олорбут сырдык холобурдара бүгүн дьоҥҥо – сэргэҕэ, үүнэр көлүөнэҕэ дойдуга бэриниилээх буолуу сырдык туоһута буоллун”, — диэн этиллибит
“Саллаат мэлдьи саллаат” кинигэҕэ киирбит ыстатыйалар саллааттар бойобуой суолларын сырдатар эрэ буолбатахтар. Ыстатыйалар, ахтыылар Сэмэммит уус–уран тылынан суруллубут буоланнар ааҕарга наһаа умсугутуулаахтар, саллааттар кэпсээннэрэ уот харахха ойууланан көстөллөр. Хорсун буойун, Албан Аат уордьаннаах, алта бойобуой мэтээллэрдээх Алексей Иннокентьевич Ефимов туһунан “Кыргыс эндирдээх суолун ааспыта” ыстатыйаҕа маннык ааҕабыт: “Арай хаас бөҕө көтөн иһэр курдуга. Эмискэ сир–уот дьигиһийэ түспүтэ. Хаастар буолбатах өстөөх самолеттара эбит диэн саныы биэрбитэ. Тула буомбалар эстэн уот өрүтэ ыһыллара, бааһырбыттар, өлөрдүү табыллыбыттар хаһыылара, ынчыктара сүрдэммитэ”. Маны барытын сэрии диэн тылга кыттыгастаах эрэ киһи таба көрөн суруйбута итиэннэ Улуу Кыайыы күнүн эрэ иннинэ бэчээттээн таһааттарбыта кэрэхсэбиллээх.
Өстөөҕү утары кырыктаах кыргыһыыга Ийэ дойдуларын көҥүлүн иһин хорсуннук сэриилэспит бойобуой доҕотторун, араас омук саллааттарын туһунан саллааттар ахтыыларын ааҕа олорон, кинилэр бэриниилээх бойобуой доҕордоһууларын улаханнык сөҕөҕүн уонна киэн туттаҕын. “Доҕордоох – ол дьоллоох” Михаил Петрович Догдонов туһунан ыстатыйаҕа буойун маннык ахтыбыт: “Мин сэрии хонуутугар нууччалар курдук хорсун, сытыы өйдөөх дьоннору билбэппин. Кинилэр миигин командование ордук эппиэттээх сорудахтарын толорууга илдьэ бараллара.Ордук истиҥ доҕорум нуучча Сергей Карпов этэ. Кинилиин олус тапсыбыппыт, бииргэ аһыыр уонна синиэлбитигэр сөрөнөн, хоонньоһон утуйар дьон буолан хаалбыппыт… кыргыс толоонуттан доҕорум Сергей Карпов санныгар сүгэн санитарнай пуоска таһааран туттарбыта уонна сылаастык, эрчимнээхтик сүүспүттэн сыллаан ылаат, хараастарын, долгуйарын биллэримээри тиэтэлинэн автоматтаах илиитин өрө уунан быраһаайдаһа– быраһаайдаһа уот будулҕан үөһүгэр киирэн бара турбута”.
Бойобуой суола киин, I-кы уонна IV-с Украинскай фроннар албан ааттаах суолларын кытта сибээстээх, 1943 сыллаахха Курскай тоҕой кырыктаах, хаан тохтуулаах кыргыһыытыгар инники кирбиигэ сылдьыбыт, Днепр өрүс тымныы уутун харбаан туораан, Украина киин куоратын Киевы, элбэх куораттарын, дэриэбинэлэрин босхолоспут, Европа түөрт судаарыстыбаларын: Польшаны, Венгрияны, Румынияны уонна Чехословакияны фашистартан босхолуур улахан сэриилэргэ кыттыбыт, Кыайыыны Прагаҕа көрсүбүт хорсун байыаһынан Одьулуун нэһилиэгин Хонду үрэх ыччата Иван Иванович Владимиров буоларын бу кинигэттэн ааҕаммыт биллибит. Сэрии бүппүтүн кэннэ икки сыл устата өстөөх тобохторун, саһан сылдьан сэриилэһэр бандьыыттары ылҕааһыҥҥа кыттыбыт саллаат эбит. “Ити ньиэмэстэри утары сэриилэһэрдээҕэр өссө кутталлаах этэ” диэн ахтыбыт хорсун буойун. Иван Иванович килбиэннээх олоҕо “Хонду үрэх чаҕылхай байыаһа” диэн Сэмэн Жендринскэй бэйэтин суруйуутугар бэркэ сырдатыллыбыт.
Кинигэҕэ киирбит буойуннар бары, оччотооҕу кэминэн оҕо эрдэхтэриттэн ыарахан үлэҕэ эриллибит, бултаан–алтаан аар тайҕаны кэрийбит дьон буолан, мындыр, тулуурдаах үлэһит дьон буолалларын бу суруйуу дьэҥкэтик туоһулуур. “Сэрии бүттэҕинэ эрэ дьиэлиэхтээхпин” диэн Сталинград кутаа уотун ааспыт, Смоленщинаны, Литваны, Латвияны босхолоспут, Кенинсберг кириэппэһин ылар иһин суостаах кыргыһыыга кыттыбыт, Манчжурия киллэм истиэптэригэр Япония империалистарын утары сэриилэспит Албан Аат 3–с степенэ уордьаннаах, алта бойобуой мэтээллэрдээх кыһыл армеец Афанасий Никитич Лыткин: “Эдэр эрдэхтэн эти–хааны эрчийэр, үлэҕэ– хамнаска сыстаҕас буола үөрэнэр ити курдук сэриигэ да суолталаах буолар эбит”, — диэн эппитэ билиҥҥи да олоххо олус суолталаах курдуктар.
Уоттаах сэрииттэн ким ыараханнык бааһыран, ким кыайыы көтөллөнөн ахтылҕаннаах алаастарыгар, төрөөбүт дойдуларыгар төннөн кэлэн бараннар, биһиги хорсун биир дойдулаахтарбыт эйэлээх олоҕу тутууга, айгыраабыт хаһаайыстыбаны чөлүгэр түһэриигэ күүстээх үлэҕэ туруммуттара кинигэҕэ олус үчүгэйдик ойууламмыттар. Кинилэр ханнык да үлэттэн туора турбакка үлэ араас салаатыгар таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин, олох үөһүгэр сылдьыбыттарын, ыал буолан, оҕо төрөтөн удьуору уһатан тэниппиттэрин, утумнарын салҕаабыттарын бүүс бүтүннүүтүн бу олохтоох суруналыыспыт Семен Александрович таһааттарбыт суруйууларыгар олус үчүгэйдик көрөбүт.
Хорсун буойун, туруу үлэһит быһыытынан кинилэр тустарынан сырдык өйдөбүл инникитин даҕаны оҕолоругар, сиэннэригэр, бар дьонноругар өлбөөдүйбэт өйдөбүл буолан хаалыахтын. Оттон Сэмэн Жендринскэй биир дьоһуннаах үлэтэ күн сирин көрбүтүнэн эҕэрдэлиибит, эһиилги Улуу кыайыы 80 сылын көрсө өссө үчүгэй таһаарыылары бэлэмнии сылдьарыгар эдьиий киһи быһыытынан улаханнык эрэнэбин!
Наталья Захарова, РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ