Дьон-норуот олоҕор муҥура суох ыарахаттары, элбэх эрэйи-кыһалҕаны аҕалбыт суостаах сэрии саҕаламмыта хаһыс да сылыгар барбыта. Колхуоска үлэни-хамнаһы тутан олорбут төһүү үлэһиттэр, дьон чулуулара Ийэ дойду көмүскэлигэр фроҥҥа атаарыллыбыттара. Кинилэр оннуларыгар миэстэҕэ хаалбыт киһи барыта, оҕолуун, кырдьаҕастыын, туох баар үлэни санныларыгар сүкпүттэрэ. Итинник кэмҥэ, 1943 сыллаахха, Варвара Никитична Диодорова аан бастаан ыанньыксыт буолбута.
Итинтэн ыла үгүс сыл ааспыта. Ол тухары үрүҥ илгэни дэбилитэн уопсастыбаннай хаһаайыстыба баайын-дуолун хаҥатыһар, дохуотун үрдэтиһэр туһугар сыралаахтык үлэлээбитэ. Ыанньыксыттар куоталаһыылара сыллата улам киэҥ далааһыннаммыта уонна кинилэр ситиһиилэрэ үрдүктүк сыаналанар буолбута. Онуоха бастыҥнар куруутун куоталаһыыны көҕүлээччилэринэн буолаллара. Варвара Никитична итиннэ барытыгар көхтөөхтүк кыттан, кэрэхсэтэр көрдөрүүлэри ситиһэр буолан испитэ.
1969 сыл. Владимир Ленин төрөөбүтэ 100 сыла туолар үбүлүөйүн үлэҕэ үрдүк ситиһиилэринэн көрсөр иһин, ханна барытыгар курдук, оройуон үлэһиттэрин социалистическай куоталаһыыта киэҥник тэнийбитэ. Урукку Ленин аатынан колхуос Кыстык Кугдатааҕы ферматын кэлэктиибэ оройуон ыанньыксыттарын куоталаһыыларын биир көҕүлээччинэн буолбута. Ыанньыксыттар бэйэлэрин аһаҕас сурутарыгар маннык суруйбуттара: “Ааспыт өттүгэр биһиги учаастакка биирдии ынахтан 2000 киилэттэн элбэх үүтү ыабыт суоҕа. Бэл икки сыллааҕыта 1000 киилэ үүтү ыабыт ыанньыксыт ахсаана 3-4 киһинэн эрэ муҥураданара. Ааспыт сылга биһиги ферма үрдүнэн биирдии ынахтан 1673 киилэ үүтү ылбыппыт. Улуу сирдьит В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сыла туолуутун көрсө саҥа кирбиини ыларга, эбэтэр биирдии ынахпытыттан 2010 киилэ үүтү ыырга соруктанабыт”.
Бу ферма биир бастыҥ ыанньыксыта Варвара Диодорова ити сыл биирдии фуражнай ынаҕыттан 2200 киилэ үүтү ыырга үрдүк соругу туруоруммута. Манна даҕатан аҕыннахха, кини ол иннинээҕи сылга ынаҕын ахсыттан 1999 киилэ үүтү ыан 2000-лаах кирбиини бэрт кыранан кыайбатаҕа. Варвара Никитична ити ылыммыт эбэһээтэлистибэтин ситиһиилээхтик толорон, Ленинскэй үбүлүөйүнэй мэтээлинэн наҕараадаланар чиэскэ тиксибитэ. Кырдьаҕас ыанньыксыт үгүс сыллаах сыралаах үлэтиттэн биир түгэни кылгастык аҕынныбыт.
Варвара Никитична Диодорова итинтэн кэлин сылларга бэйэтин көрдөрүүтүн утумнаахтык үрдэппитэ. Пятилетка тутаах сылыгар биирдии фуражнай ынаҕыттан 3077 киилэ үүтү ыан, 3000-лаах кирбиини ылбыта, онон А.Т. Кузьмина кэнниттэн оройуоҥҥа иккис миэстэҕэ тахсыбыта. 1975, түмүктээһиннээх сылга, ынаҕын ахсыттан 3200 киилэ үүтү ыырга эбэһээтэлистибэлэммитэ. Варвара Никитична бу соругун толорууга оччотооҕуга хайдах үлэлээн иһэрин туһунан билиһиннэрэригэр көрдөспүттэригэр маннык кэпсээбиттээх:
- Биһиги ыччат-комсомольскай ферма кэлэктиибэ Кыстык Кугда бастакы куорпуһугар кыстыыр, сайынын Мыраан сайылыкка тахсар. Алта эдэр ыанньыксыкка үс кырдьаҕастар сыһыарыллан үлэлиибит. Быйыл ынахтарбыт үгүстэрэ кытараата. Былырыын мин ынахтарым муус устарга бары төрөөбүттэрэ, оттон быйыл 17 ынахпыттан биир эрэ төрөөтө, атын бэрт аҕыйах уулаах ынахтарым хаһан төрүүллэрэ биллибэт. Ол иһин төрөөбүт үс тиҥэһэни, икки тыһаҕаһы аҕаллылар. Атын ыанньыксыттарга эмиэ итинник хартыына. Аһылыкпыт диэн күҥҥэ биирдии сүөһүгэ түөрт киилэ от, онуоха эбии дулҕа былаастаах убаҕас көөнньөрбөнү оҥорон сиэтэбит. Мин төрөөбүт ынахтарбар күҥҥэ 50 киилэҕэ тиийэ итинник аһылыгы биэрэбин. Ынахтарбыт туруктара куһаҕана суох. Арай хотоммут аанньата суох диэххэ сөп. Быйыл ынах кытарааһына маассабай буолбутуттан үүтү ыаһыҥҥа биллэр ыарахаттар үөскээбиттэрин чорботон этиэхпин баҕарабын…
Кырдьаҕас ыанньыксыт кэпсээнин курдук, ис-искэ киирдэххэ, кырдьык, ыарахаттар үгүс этилэрэ. Маннык усулуобуйаҕа үлэлээн үрдүк көрдөрүүнү ситиһии, биллэн турар, элбэх түбүгү, сыралаах үлэни эрэйэрэ. Варвара Никитична хотонугар сарсыарда 5 чааска тахсара, күнүс дьиэтигэр бэрт тиэтэлинэн киирэн эбиэттиирэ, киэһэ хойукка диэри сылдьара. 1975 сыллааҕы курдук ыарахан кыстыкка уонна үксэ кытарах ынахтартан элбэх үүт ыаһын чэпчэкитик ситиһиллибэтэҕэ кимиэхэ баҕарар өйдөнүөн сөп.
Варвара Диодорова кыстык ааспыт 5 ыйыгар биирдии ынаҕыттан 658, ол иһигэр тохсунньу, олунньу ыйдарга 224 киилэ үүтү ыан сопхуоһугар бастаан иһэрэ. Кэлиҥҥи ыйдарыгар бэриллибит былаанын валовойунан даҕаны уонна биирдии ынахтан ыаһыҥҥа даҕаны лаппа аһартаабыта.
Оройуон биир кырдьаҕас, биллиилээх ыанньыксыта Варвара Никитична — Үлэ Кыһыл Знамята уордьанынан наҕараадаламмыта.
Сэмэн Жендринскэй