Бульдозердаах “ДТ-75” тыраахтыр сарсыарда 8 чаастан, үгэс курдук, үлэтигэр киирэн, ньирилээн-тигинээн, күдэн буорунан тибэн эрэр буолара. Кини хаһаайына – уопуттаах тырахтарыыс Семен Николаевич Макаров Субуруускай аатынан сопхуоска бары отделениелары кэрийэ сылдьан үлэлиир соҕотох бульдозерист этэ.
Сэмэн оччотооҕуга отутуттан эрэ тахсыбыт эдэр киһи. Кини Сылаҥ нэһилиэгэр Улахан Күөл учаастагар төрөөбүтэ. Ыарыһах аҕатынаан иккиэйэх буоланнар, ситэ-хото үөрэммэтэҕэ, тоҕус эрэ кылааһы бүтэрбитэ, кыратыттан үлэҕэ-хамнаска эриллибитэ. Ордук болуотунньуктуурун сөбүлүүрэ. Бастаан Чурапчыга тутуу учаастагар үлэлээбитэ. Онтон 1961 сылга Күндүлгэ инбэлииттэр дьиэлэригэр үлэһитинэн тахсыбыта. Сеня өссө Дириҥ оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан производство уруогар тыраахтыр чааһын үөрэппитэ. Онон 1968 сылтан, кэтэхтэн туттарсан тиэхэньикэни ыытар быраабы ылан, Күндүл балыыһатыгар тырахтарыыстаабыта.
Субуруускай аатынан сопхуоска 1973 сылтан бульдозердаах “ДТ-75” тыраахтырга үлэлээбитэ. Кыһыны от-мас тиэйиитигэр тиһигин быспакка сылдьара. Аҥардас 1974 сыллаахха 3500 центнер оту престээбитэ. Күһүнүн, сайынын тыраахтырын аналын быһыытынан саҥа тутууларга уонна быһыт оҥоһуутугар буор астарара, күһүн дулҕа быһара.
Семен Николаевич тыраахтырынан үлэтин араас көрүҥнэрин ааҕан сиппэккин. Быстахтык ыллахха, Сылаҥҥа Булгунньахтаах уутун хачайдаппыта, Чүөмпэ Баалы күөлүн 3 сиринэн быһыттаан уу таһааран килэдиппитэ. Хас да үрүйэлэргэ, үрэхтэргэ хоруу хастаран көһөрөргө бэлэмнээбитэ. Мырыла, Улахан Күөл, Түөйэ, Нама учаастактарыгар погрузчигынан арыттаах хотоннору ыраастаппыта. Кини бэйэтин үлэтин толоруутун туһунан маннык кэпсээбиттээҕэ:
- Биһиги, Сылаҥ отлелениетын механизатордара, ааспыт дьылга оройуон үрдүнэн ыҥырыы таһаарбыппыт. Тырахтарыыстар хас биирдиибит 1800 эталоннай гектардаах үлэни толорорго эбэһээтэлистибэ ылыммыппыт. Мин тус бэйэм 2900 эталоннай гектардаах үлэни толоруох буолбутум. Үлэлиир тыраахтарым 3961 эталоннай гектары оҥорбута, онтон тус бэйэбэр түбэһиитэ – 3542 эталоннай гектар. Пятилетка түмүктээһиннээх да сылыгар эбэһээтэлистибэбин толорор, лаппа аһарар да кыахтаахпын.
Бастыҥ тырахтарыыс үксүгэр куруусчуга суох сылдьан Болтоҥо курдук ыраах сиртэн от тиэйэрэ, дьиэ эргин мас таһара. Кини, үлэ саамай ыараханыттан да, эппиэтинэһиттэн да иҥнибэккэ, этэргэ дылы, саллаат бирикээһи толордоҕуна эрэ табылларын курдук сылдьар үгэстээх дьоннортон биирдэстэрэ этэ.
Биирдэ киниттэн: “Семен Николаевич, кырдьыккынан эт эрэ, саамай ыараханы хаһан, ханна көрсүбүккүнүй?” – диэн ыйытан турардаахтар.
Сэмэй, үлэһит киһи сиэринэн, тута саҥара охсубатаҕа, чочумча толкуйдуурдуу олорбута. Онтон хоруйдаабыта:
- Мин чэпчэки үлэ баарын билбэппин. Арай ааспыт сыл, биһиги Субуруускай аатынан сопхуоспутугар тустаан Сылаҥ отделениетыгар, сүөһү сыл тахсарыгар от кэмчи буолан ыарахаттар үөскээбиттэрэ. Инньэ гынан, олунньу ый бүтэһигиттэн муус устар ортотугар диэри 10 киһилээх звено тэринэн Уус Майа оройуонугар Уус Миилгэ от престии барбыппыт. Кыс хаар ортотугар, уһун, эрэйдээх айаны ахтыбакка туран, аҥардас миэстэҕэ да үлэ ыарахан этэ. Соҕотох тыраахтырбыт гарааһа суоҕа. Биэс киһи сарсыарда 8 чаастан киэһэ 20 чааска диэри үлэлиирэ. Аны кэбиһиилээх оту суулларан, сахсыйан, сайыҥҥы субуу курдук оҥорон бэлэмниигин, дьэ ол эрэ кэнниттэн оту престиигин. Биһиги ити кэм устатыгар 3500 туонна оту престээбиппитин Кытаанах, Хатылы, Сылаҥ отделениеларын сүөһүлэрэ сааскы өттүгэр массыынанан таспыттарын сиэннэр, сылы туораабыттара. Аны санаатахха, кырдьык, бу ыарахан үлэ этэ. Ону, бары эдэр ыччаттар буолан, ким да үҥсэргээбэтэҕэ.
Итинник судургутук кэпсээбиттээҕэ Семен Николаевич оччотооҕу түүннэри-күннэри үлэлээбит кэмин. Биһиги, тиэхэньикэни билбэт дьон, тыраахтыр да, массыына да барар буолла да кыһаммаппыт. Оттон тырахтарыыстар, суоппардар сасрыарда төһөҕө туран, киэһэ үлэлээн кэлэн баран төһөөҥҥө диэри хасыһан тиэхэньикэни “барар оҥороллорун” сороҕор санаан да көрбөппүт эбээт.
Тохсус пятилетка маяктарыттан биирдэстэрэ, Семен Николаевич, бэйэтин ылыммыт эбэһээтэлистибэтин чиэстээхтик толорбута уонна түмүктээһиннээх сылга саҥа кирбиилэргэ дабайар бигэ быһаарыныылаах этэ.
Сэмэн Жендринскэй