Билиҥҥи кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатынан, сүөһү иитиитинэн дьарыктанааччы аҕыйаата, эдэр дьон ылсыбат диэни элбэхтэ истэбит. Ол эрээри, Чурапчы улууһугар эдэр фермердэр да, чааһынай хаһаайыстыбалаахтар да бааллар, суох буолбатахтар. Кинилэр дьоннорун, дойдуларын туһугар, бэриниилээх санааттан тыа хаһаайыстыбатынан дьаныардаахтык ылсан үлэлииллэрин билэ-көрө сылдьабыт. Олортон биирдэстэринэн улахан хаһаайыстыбалаах Мырылаттан Виктор Петров буолар. Кинини кытта балтараа чаас устата сэһэргэһэн, эдэр киһи тыа хаһаайыстыбатыгар хайдах ылсыбытын, былааннарын, кэккэ көрүүлэрин туһунан киэҥник ырытан кэпсэттибит.
- Виктор, бэйэҕин уонна дьиэ кэргэҥҥин билиһиннэр эрэ…
Мин 1989 сыллаахха Мырылаҕа Петровтар дьиэ кэргэннэригэр төрдүс оҕонон күн сирин көрбүтүм. Тутааччы идэлээхпин. Кэргэним Лена Петровна, физика учууталынан үлэлээбитэ, былырыыҥҥыттан миигин кытта тэҥҥэ үлэлэһэр, урбаанньыт. Кыыстаах уол оҕолоохпут. Кыыспыт 8-с кылаас буолар, уол 1-кы кылааска киирэр.
- Тыа хаһаайыстыбатынан олох эдэр эрдэххинэ дьарыктанан саҕалаабыт эбиккин, туох санааттан саҕалаабыккыный?
Оччолорго 2013 сыллаахха 23 саастаахпын, ыал буолан, куоракка тэрилтэҕэ үлэлиир этим да, оннук үлэлиири соччо биһирээбэтэҕим. Эдэр ыалга куоракка олорор ыарахаттардаах диэн, кэргэммэр дэриэбинэттэн саҕалыахха диэн эппиппин өйөөбүтэ. Сыбаайбабытыгар киирбит харчынан ылыммыт массыыналаах этибит, онтукабын 230 тыһ атыылаан, барытыгар Хатастан сибиинньэлэри атыылаһан, ол саас Мырылаҕа тиэйэн аҕалбытым. Сайыны быһа аһата сатаан, күһүөрү аһын кыайбакка, ночоокко барбытым. “Чурапчы” ТХПК этин туттарбытым, онтукам ороскуоппун аахпакка туран, 100-тэн тахса эрэ тыһ буолбута.
Ол күһүнүгэр аҕам Семен Дмитриевич фермер буолан, сүөһүнү эккэ анаан (уотууга) иит диэн сүбэлиир. Ол сүбэтин истэн, 50-ча борооску батар хотонун туттан, синэ биир диэн баран, ол 100 тыһыынчабар борооскулары атыыласпытым. Оччолорго 2-лии тыһ этэ. Чурапчыттан убайбын кэпсэтэн, хата, сөбүлэһэн үлэбитин саҕалаабыппыт. Бэйэм эбии дохуот наада диэн, хонтуораҕа исписэлииһинэн үлэлии киирбитим. Эһиилги күһүнүгэр бастакы 1,5 мөлүйүөммүн оҥорбутум. Кырдьык, үчүгэй эбит диэн бу дьыалабытын салҕаан барбыппыт. Оччолорго “Чурапчы” ТХПК уотууга диэн биирдии куул комбикорму уонна 2-лии тыһ солк уу харчынан көмө биэрэр этэ. Кинилэри кытта 50 төбөҕө дуогабардаах этим, онон ол харчынан убайбын хамнастыыр этим. Ити курдук үс сыл уотуунан дьарыктаммытым.
Салгыы аҕам Семен Дмитриевич хаһаайыстыбатын ылынан, өссө күүскэ сайдарга туруммутум. Улахан хотоҥҥо ыанар ынахтар, кыраҕа откормалар турбуттара. Ити курдук саҕалаабытым.
Быйыл 140-ча сүөһүнү кыстаттыбыт, онтон 60-чата ыанар ынах, уотууга 70-тан тахса. Сылгыга саҥа ылсан эрэбит. Сибиинньэни бэйэбитигэр диэн иитэбит. Сайын үчүгэйигэр күҥҥэ ортотунан 7-7,5 ц үүтү ыатыбыт. Эппитин былырыыҥҥыттан бэйэбит батарабыт. Былырыын сайаапканан 650-нууга икки күнүнэн атыылаан бүтэрбиппит. 70 сүөһүнү өлөрөбүн, 60-нун туттарабын, 10 бэйэбитигэр диэн.
- Саҥа саҕалааччы быһыытынан граннарга кыттан, туһаммытын дуо?
Саҥа саҕалыахпыттан 2013 сылтан хас сыл аайы граннарга кытта сатыырым да, тиксибэт этим. Онтон дьэ, 2019 сыллаахха бастакыбытын Дьиэ кэргэн гранын 9 мөл курдугу ылбыппыт. Онон саҥа улахан хотону туттубуппут, техника, сир ылбыппыт. Сир оҥоруутугар сүрүн болҕомтобутун уурбуппут, 2 быраҕыллыбыт сири ылан, дулҕаларын ыраастаан, мэччирэҥ сирин оҥостубуппут. Былырыын эмиэ Дьиэ кэргэн граныгар тиксэн, техника ылбыппыт. Бааһыналары оҥорорбутугар техникабыт тиийбэт этэ. 200-чэкэ га сири оҥордубут, бурдук, сенаж уонна зеленка ыстыбыт. Грант баара үчүгэй бөҕө буоллаҕа, улахан көмөлөөх, эргииргэ 5-10 сылынан тахсыахтааххын, граны туһаннахха, тута барыска тахсан үлэлиигин.
- Эһиги хаһаайыстыба аҥаардас сүөһү эрэ көрүүтүнэн дьарыктаммакка, эбии дохуоту атын хайысхалартан эмиэ ылар эбиккит. Туох сыалтан?
Ынаҕынан эрэ олордоххо, кыһын үүт харчыта кыччыыр, кулун тутарга, муус устарга диэри харчы суох буолар. Оттон үлэһиттэргин хайа да балаһыанньаҕа хамнастыаххын наада. Хойутатар-уһатар, бородууктанан биэрэр буоллаххына, эйиэхэ дьон үлэлии кэлбэт, ирдииргэ да куһаҕан. Ол иһин 2021 сыллаахха сылы эргиччи киирэр дохуот наада диэн сыалтан Мырыла киинигэр маҕаһыыны уонна бэкээринэни тутан киллэрбиппит. Салгыы 2022 сыллаахха кыһыҥҥы бириэмэҕэ эбии дохуот наада уонна хаһаайыстыбабытыгар от-мас тиэнэргэ диэн, КАМАЗ массыыналары атыыласпыппыт. Онон билигин сайынын күүскэ үүт ыаһыныгар үлэлиибит, оттон кыһынын эбии дохуоттанаары, хамнаспытын кэмигэр төлөөрү массыыналарбытынан дьарыктанабыт. Маны таһынан быйылгыттан суол оҥоруутунан дьарыктана сылдьабыт.
- Хас үлэһиттээххиний, бары куолаан үлэлиигит дуу эбэтэр тус-туспа үлэһиттэр дуу?
Уопсайа 16 үлэһиттээхпин, бастайааннайдар. Кэлиилэр да, олохтоохтор да бааллар. Солбуйааччыбынан оскуолаҕа бииргэ үөрэммит доҕорум Андрей Иванович Кочаткин үлэлиир. Маҕаһыын, бэкээринэ өттүн тапталлаах кэргэним ылсан үлэлэтэр.
Ыанньыксыттары, механизатордары атын туохха да аралдьыппаппыт. Кыһынын хотоҥҥо, сайынын сайылыкка сылдьаллар. Рабочайдардаахпын, 5 уолу хамнастаан, техника өттүгэр, дьиэ, гараас өрөмүөнэ буоллун, саһаан, от, ыһыы үлэтэ, тиэйии-таһыы үлэтэ буоллун, кинилэри кытта үлэлиибит. Кыһынын хоту иккис суоппарынан да барсыахтарын сөп.
Билигин 6 массыыналаахпыт, онно туспа суоппардар үлэлииллэр.
- Элбэх үлэһит эн тула мустан, уопсай дьыала иһин дьаныардаахтык үлэлииллэр эбит, бу кистэлэҥэ туохха сытарый, атын хаһаайыстыбаларга каадыр тохтообото баар суол?
Үлэһиттэрбин үлэ чааһын тутуһуннарабын. Кыһынын киэһэ 6 чааска үлэ тохтуохтаах, сынньаналларын ирдиибин. Саас күн уһаатаҕына бириэмэбит уһаан биэрэр. Куска бары сылдьабыт, хамнастара төлөнөр, ону аахсыбаппын. Быыспытыгар –ардыбытыгар кэлэн, быстах үлэлэрбитин үлэлээн барабыт.
Үлэһиттэрим күһүн ньирэй атыылаһан ииттэриэхтэрин сөп, бэйэбиттэн да ылыахтарын сөп. Мин отун, көрүүтүн бэйэбэр ылан кыстатабын уонна күһүн ол тыһаҕаһын бэйэтигэр биэрэбин. 120-130 кг эти бэйэтигэр туһаҕа таһаарар.
Быйыл Мырылаҕа тохсунньу 20 күнүгэр үлэһиттэрбитигэр анаан 3 квартиралаах саҥа дьиэни тутан киллэрбиппит. Киинтэн ититиллэр, толору хааччыллыылаах, евро өрөмүөннээх.
- Саамай кыра хамнаһы төһөнү ылалларый, кистэл буолбатах буоллаҕына?
Ортотунан диэххэ, 50 тыһ илиитигэр ылар, төлөһө олоробут.
- Инники былааннарга туох баарый?
350 ыанар ынахха тахсыахпын баҕарабын. Кыаҕырдахпытына, суолбутун-ииспитин оҥостон, нэһилиэкпитин сайыннарыа этибит.
Быйыл 100 ыанар ынахха тахсаары, Даайа Амматыгар хотон баар, ону арендалаан, саҥардан оҥорон, 50 ыанар ынаҕы кыстатар былаан баар. Билигин бырагыраамаҕа кытта сылдьабыт, ол табылыннаҕына, эһиил ыанар ынахтарбытын онно киллэриэхтээхпит.
Эһиилги былаан — сиилэһи угуу. Эдэр ынахха саамай туһалаах, иҥэмтэлээх ас. Бэйэбитигэр уонна хаһаайыстыбалаах дьоҥҥо утарыта көмөлөһөр сыалтан.
- Сир боппуруоһа ыарахан дииллэр, кыһалҕа дуо?
Дьон кыһалҕа курдук этэр эрээри, мин оннук санаабаппын, баҕар, биһиэхэ Мырылаҕа оннук буолуо. Кыһаннахха, сир баар, ону биһиги бэйэбит оҥостуохпутун наада. Холобур, мин бастаан аҕабыттан ылбыт 28 га сирдээх этим, оттон билигин 600-чэкэ га сирдээхпит. Оччолорго миэхэ эмиэ сир суох дииллэр этэ да, баар буолан баччаҕа диэри кэҥэтинэн кэллэҕим. Дулҕалаах, оттоммот сирдэри ылан ыраастаан, аргыый кэҥэтэн иһэбит.
- Төһө отунан сыл тахсаҕытый?
Былырыын 300 т курдугунан тахсыбыппыт. Зеленка, сенаж 200-чэкэ т ылбыппыт. Онтон сороҕун биир дойдулаахтарбар бэрсибитим, хардарыта көмөлөсүһэбит. Бүгүн мин, сарсын кини көмөлөһүө диэн өйдөбүллээхпин.
- Тыа хаһаайыстыбатыгар туох кыһалҕа баарый?
Бастакытынан каадыр боппуруоһа, иккиһинэн үүт харчыта. Үүт харчыта бытаарбакка, бириэмэтигэр төлөнөрө буоллар өссө күүскэ сайдан иһиэ этибит. Уһаттахтарына үлэ атахтанар, харчы хабалатыгар киирэн иһэҕин.
Каадыры тутууга баҕар биһиги кытыы сытар нэһилиэк буолан буолуо үлэлииллэр уонна үлэһит курдук сыһыаннаспакка, истиҥник, биир дьиэ кэргэн курдук сыһыаннаһабын. Кэллэхтэринэ чэйдэтэн, кэпсэтэн. Хамнастарын кэмигэр төлөөн. Холобур, үүт харчыта хойутаата, ол иһин хамнас бу ыйга хойутуур диэн буолуо суохтаах ол мин кыһалҕам буоллаҕа, хайдах да балаһыанньаҕа хамнаһы төлүөхтээхпин диэн өйдөбүллээхпин. Тэрилтэбитин бары түмсэн сайыннарыахтаахпыт диибин, төһөнөн сайдабыт да соччонон хамнаспыт үрдээн иһиэхтээх диэн өйдөбүлү киллэрэ сатыыбын.
- Тыа хаһаайыстыбата сайдарыгар туох көрүүлэрдээххиний?
Тыа хаһаайыстыбатын туһунан өйдөбүл уларыйыан наада. Былыр-былыргыттан “үөрэҕэ суох буоллаххына, хотон үлэһитэ буолуон” диэн олохсуйан хаалбыт өйдөбүл баар. Ол суох буолуон наада. Хотон үлэһитин статуһа үрдүөн, мөлтөх киһи онно үлэлиир диэн өйдөбүл тохтуон наада. Оттон биһиги көрөр сүөһүлэрбититтэн үп-харчы, барыс ылыахпытын наада. Кэлэр көлүөнэ ымсыыра көрүөхтээх, бу киһи тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан баҕарбыта барыта баар, кини курдук буолуохпун баҕарабын диэхтээх. Оччоҕо кини эмиэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан барыа. Наар суоҕу, хотон үлэтин куһаҕанын, ыараханын кэпсии сырыттахха, оҕо бу кэриэтин куоракка баран тугу эмэ үлэлиэм диэн саныаҕа. Үсүһүнэн, билиҥҥи фермердэргэ элбэх хайысхалаах үлэ диэни киллэриэхпитин наада. Ынаҕынан эрэ дьарыктаммакка, эбии дохуоту киллэринэр гына толкуйдаан. Холобур, дэриэбинэҕэ уу таһар, фекалка массыыналарын ылан, бөх ууруналарын туруоран дьарыктаныахха сөп.
- Бэйэҥ оҕолоргун хайдах иитэҕин?
Сүөһү үлэтэ диэн ыарахан үлэ буоллаҕа. Уолбун хаһаайыстыбаннай киһи буолуохтааххын диэн үөрэтэбин, үһүс кылаастан оттуон, мунньарга олоруон диэн билиҥҥиттэн бэлэмниибин. Кыыһым кыратыттан ньирэйи аһатыыга, дьиэҕэ — уокка ийэтигэр көмөлөһөр. Үлэнэн үөрэтии диэн баар. Мин бэйэбин өйдүөхпүттэн оттуубун биир эрэ сайын оттооботоҕум. Ол армияҕа сылдьан. Уонна күн бүгүҥҥэ дылы сыл аайы оттуубун. Ол курдук, оҕону техникаҕа, үлэҕэ сыһыаран иитиэххэ наада.
Билиҥҥи сорох эдэр ыччат орто, үрдүк үөрэххэ үөрэммэккэ эрэ, харчы наада үлэлиэхпин наада дииллэр. Кинилэргэ туһаайан: «үлэҕэ хаһан даҕаны ыксаамаҥ, үлэ хаһан баҕарар баар. Эдэр сааска үөрэҕи ылан, студент кэмин билиҥ. Баҕар, ол үөрэҕинэн үлэлээ да, үлэлээмэ да, ол эрэн үөрэҕи син биир ылыахха наада», — диэн этэбин.
- Дьэ, уонна түмүктүүр ыйытыы, бу маны барытын туох иһин оҥороҕунуй?
Биһиги хаһаайыстыбабыт 1991 сыллаахха тэриллибитэ. Аҕам саҕалаатаҕа дии. Ол хаһаайыстыбабытын күн бүгүҥҥэ диэри мин оҕото салгыы сылдьабын. Мин оҕолорум эбэтэр аймахтарым «биһиги аймах династията” дэттэрэн, бу дьыаланы салҕаан иһэллэрин баҕарабын. Төрдүс көлүөнэбэр тиийэн, “бу хаһаайыстыбаны эһэлэрбит хаалларбыттара” диэн кэпсэл оҥостоллоро олус үчүгэй буолуо этэ.
Викторга уонна кини дьиэ кэргэнигэр сыралаах үлэлэригэр ситиһиилэри баҕарабын. Маннык өйдөөх-санаалаах дьонноох буоллахпытына, тыабыт хаһаайыстыбата симэлийиэ суоҕа.
Елена Макаринская