Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2023 сыллаахха, сэтинньи 23 күнүгэр таһаарбыт уурааҕар Дойдуга дьоһун гражданины иитии, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ норуот илдьэ кэлбит сыаннастарын, үгэстэрин тутуһан, дьиэ кэргэн институтун кыахтарын толору туһаныы соруктарын ыйбыта. Маны толорор сыаллаах саҥа үүммүт сылбыт Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн сылынан биллэрилиннэ. Ол чэрчитинэн, олунньу 14-16 күннэригэр Чечня Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратыгар – Грознайга Арассыыйа 44 эрэгийиэнин оскуолаҕа киириэн иннинээҕи үөрэхтээһинин салайааччылара, педагогтара, уопсастыбаннас, ону тэҥэ Чечня Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата, Грознай куорат Мээрийэтэ, “Воспитатели России” уопсастыбаннай түмсүү, Арассыыйа Бэрэсидьиэнин граннарын пуондаларын быһаччы өйөбүллэринэн пуорум тэриллэн, дириҥ ис хоһоонноох ыытылынна. Чурапчы улууһун оскуолаҕа киириэн иннинээҕи үөрэхтээһинин салайааччыларын аатыттан Саха Сирин бэрэстэбиитэлин быһыытынан баран кытынным. Онон миэхэ улахан эппиэтинэс сүктэрилиннэ.
Чечня Өрөспүүбүлүкэтэ оҕону, ыччаты кыра сааһыттан дьиэ кэргэҥҥэ иитиигэ ахсаабат кыһамньытын уурар, Дойдуга бастыҥ уопуту көрдөрөр. Онон бу өрөспүүбүлүкэ салалтата туох-ханнык иннинэ приоритетнай политикаҕа тирэҕирэн, оҕо күн сирин көрүөҕүттэн тиһиктээх үлэни-хамнаһы тэрийэр. Оҕоҕо кыра сааһыттан энчирээбэт эппиэтинэс, улахан болҕомто уурулуннаҕына, кини олоҕун устата олорор, сайдар олуга түстэнэр. Пуорум киэҥ түһүлгэтигэр бу санаа тула Арассыыйа Федерациятын Судаарыстыбаннай Дума дьокутаата, Үөрэхтээһин кэмитиэтин салайааччы Лариса Николаевна Тутова, Арассыыйа иитээччилэрин уопсастыбаннай хамсааһыннарын салайааччы?? дириҥ ис хоһоонноох этиилэрэ кими да долгуппат буолуон сатаммат. Ол курдук, барыбыт саамай бастакы сорукпут – оҕону кыра сааһыттан табатык иитии уонна дьиэ кэргэн сыаннастарын, үтүө үгэстэрин көлүөнэттэн көлүөнэҕэ энчирэппэккэ тиэрдии, аҕа көлүөнэҕэ ураты ытыктабыл, үтүө, болҕомтолоох сыһыан. Онуоха билиҥҥи уустук, түргэн тэтимнээх, сайдыылаах үйэҕэ оҕону иитиигэ улахан болҕомто ууруллуохтааҕын, дьиэ кэргэн сыаннастарыгар иитиигэ, оҕо уопсастыбаҕа тахсарыгар болҕомто туһаайыллыахтааҕын, маныаха Арассыыйа гражданнара буолан тахсалларыгар толору кыах баарын, онно үөрэх тэрилтэлэрэ утумнаах үлэни-хамнаһы тэрийиэхтээхтэрин бэлиэтээн эттилэр. Ийэ дойдуну таптыырга, бэриниилээх буоларга, аҕа көлүөнэ уонна дойду дириҥ историятын, култууратын, Арассыыйа бары норуоттарын үгэстэрин энчирэппэккэ билии, тарҕатыы, аҕа көлүөнэ олорон кэлбит олоҕун толору ытыктааһын, сыаналааһын, үрдүктүк тутуу — биһиги дойдубут туохха да кэмнэммэт, энчирээбэт күүһэ уонна баайа буоларын уталыппакка сыаллаан -соруктаан туһанарга этэллэр.
Бу барыта Чечня Өрөспүүбүлүкэтин уопутугар олоҕуран, ол эбэтэр этнопедагог чинчийээччи Г.Н.Волков: «Без памяти нет традиций, без воспитания нет духовности, без духовности нет личности, без личности нет народа как исторической общности» — диэн этиитин күннэтэ олохпутугар туһаныахтаахпыт туһунан саамай сөпкө бэлиэтэннэ.
Дойдубут үрдүнэн оҕону – дьоһун гражданины иитии, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдиллэр иитиигэ үгэстэрин, биһиги Сахабыт Сиригэр уонна төрөөбүт Чурапчыбыт улууһугар саха национальнай оскуолаларын саҥа кэмҥэ саҥардан сайыннарыы концепцията олоххо киллэриллиэҕиттэн, араас бырагыраамаларга, бырайыактарга олоҕуран, хас биирдии үөрэх тэрилтэлэригэр үгүс үлэ ыытыллан кэллэ. Сыллата ис хоһооно байытыллар. Биһиги улууска “Боотур Уус сыдьааннара” улахан бырагыраама хорутуулаахтык үлэлиир. Хас биирдии дьыссаат төрөөбүт нэһилиэгин, улууһун историятыгар, култууратыгар тирэҕирэн, ону оҕолорбутугар иҥэрэн, айымньылаахтык үлэлии олоробут. Ол эрээри тастан өтөн киирии араас сабыдыала харгыстары үөскэтэр, күннээҕи олоххо цифролизация өтөн киириитэ кыра оҕо уйулҕатыгар сөп түбэспэтин төрөппүт ситэ –хото өйдөөбөт түгэннэрэ, сорох дьиэ кэргэҥҥэ уонна уопсастыбаҕа, аҕа көлүөнэни ситэ ытыктаабат буолуу, сорох өрүттэргэ көтүмэхтик судургутутан сыһыаннаһыы, тастан киирбит өрүттэри “күндүтүк” көрөн үтүктүү, дьиэ иһинээҕи сыаннастары ситэ болҕойбот буолуу өрүттэрэ мэһэйдэри үөскэтэллэр. Бэйэ-бэйэҕэ болҕомтолоох, истиҥ сыһыан судургутуйуута күннээҕи олохпут көстүүтэ буолла. Өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин, киһи быһыытынан үтүөкэннээх хаачыстыбаларын, хас биирдии Саха ыала толору туһаннахпытына, сарсыҥҥыбыт саргыланыа, инникибит чиҥник кэскиллэниэ диэн бигэтик эрэнэбит. Ол туһугар салайааччыларбыт тула бииргэ түмсэн айабыт-тутабыт, улууспутун, Өрөспүүбүлүкэбитин, Модун Арассыыйабытын сайыннарабыт.
Марианна Яковлева Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, “Мичил” уһуйаан салайааччыта