Муус устар 22-28 күннэригэр РФ доруобуйаҕа харыстабыла дойду үрдүнэн Үлэлиир сиргэ доруобуйаны бөҕөргөтүү нэдиэлэтин биллэрбитэ. Бу тэрээһин муус устар 28 күнүгэр бэлиэтэнэр Үлэ харыстабылын аан дойдутааҕы күнүн чэрчитинэн ыытыллар. Ол инниттэн бүгүн, тыйыс айылҕалаах сиргэ олорор дьон доруобуйаларын бөҕөргөтүү төрүөттэрин туһунан олус интэриэһинэй кэпсэтиигэ киириэхпит.
Бу манна аныгы билим уонна быраактыка уопутугар олоҕуран, физкултуурнай-ыспартыыбынай уонна доруобуйаны чэбдигирдиигэ нэһилиэнньэни кытары ыкса үлэлэһэ сылдьар биһиги үнүстүүппүт доцена, педагогическай билим хандьыдаата Светлана Степановна Гуляеваҕа кэккэ боппуруостары бэлэмнээтибит.
fbt
- Аныгы кэмҥэ нэһилиэнньэ доруобуйатын кытта сибээстээх ханнык проблемалар баалларый?
- Аныгы кэм балысхан уларыйыылара, социально-экономическай сайдыыта киһи олоҕор дьаһаҕар күүскэ дьайарын үгүстэр өйдүүрбүт буолуо. Билим, тиэхэньикэ үрдүк таһымҥа тахсыыта, олох хаамыытын тэтимэ, 21 үйэҕэ олорор киһи олоҕор маннык утарсыылары таһаарар – биир өттүнэн өй үлэтэ күүһурүүтэ уонна уйулҕа ыгыллыыта (психоэмоциональное напряжение, стресс) уонна ону тэҥэ, иккис өттүнэн, хамсаммат буолуу элбээһинэ, аhыыр аспыт хаачыстыбатын уларыйыыта, экология мөлтөөһүнэ, киһи бэйэтин туругун көрүнэр наадалааҕын ситэри өйдөөбөтө, бу дьыалаҕа анаан сатаан бириэмэ аттарыммата уонна да атын чахчылар буолаллар… ол түмүгэ сыыйа киһи доруобуйатын ис туругун айгырааһыныгар тириэрдэр буолла.
- Бүгүҥҥү күннээххэ нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун туһунан наука уонна статистика тугу этэрий?
- 100 сыл аннараа өттугэр (биологическай эволюция кээмэйигэр бу улахана суох кэрдиис кэм буолар) сүрүн ыарыылар уонна онтон өлүү сүнньэ сыстыганнаах ыарыыларга (инфекционные заболевания) уонна эчэйиилэргэ (травмы) сытар эбит буоллаҕына билигин, сайдыылаах дойдуларга баһылыыр көһүлүүр балаһыанньаны сурэх, тымыр ыарыылара ол эбэтэр үрдүк хаан баттааһына, тымыр кыарааһына, сүрэх араас көруҥ ыарыылара ылар буолбуттар.Ол гынан, хамсаммат буолуу өлүүгэ тиэрдэр сүрүн биричиинэ буоларын үгүсучуонайдар да медицина да үлэһиттэрэ бигэргэтэллэр.
Нэһилиэнньэ доруобуйатын биир сүрүн көрдөрүүтэ – уһуннук олоруу буолар (продолжительность жизни). Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар Арассыыйаҕа орто саас 20,5 эрэ сылга тэннэһэр эбит буоллаҕына, 2010 сылга бу көрдөрүү 3 төгүл улаатан 68,8 сааска тиийбит. 2023 сыл түмүгүнэн Дойду нэһилиэнньэтин ортотунан олорор сааһа 73,4 сылга тэҥнэспит. Сорох эрэгийиэннэргэ, өрөспүүбүлүкэлэргэ, холобура Ингушетияҕа, Дагестаҥҥа, Москуба уобалаһыгар орто саас 78 сыл буолбут. Саха сиригэр орто саас эмиэ 73 тэҥнэстэ, ол эрээри дьахтар эр киһитээҕэр 8-9 сыл уһуннук олороро бэлиэтэнэр. Манна даҕатан эттэххэ олорор саас уһуна (продолжительность жизни) уонна үлэлиир-хамсыыр саас уһуна (продолжительность активной, здоровой жизни) диэн көрдөрүүлэр эмиэ уратылаахтар.
Ол да буоллар кэтээн көрүүлэр этэллэринэн бүгүн, Дойдубутугар олох уһуна Европа атын дойдуларыгар тэннээтэххэ 6 сылынан кылгас, онтон 1987 сыллаахха 1 эрэ сылынан намыһах этэ. Эмиэ бу Дойдулар ортолоругар Арассыыйаҕа үлэлиир-хамсыыр саастаах дьон ыалдьааһыннарын тиэмпэтэ уонна онтон сылтаан өлүүлэрэ 3-4 төгул үрдүк диэн буолар.
- Тулалыыр эйгэ, айылҕа, күннээҕи олох дьаһах киһи туругар, доруобуйатыгар хайдах дьайарый?
- Хас биирдии дойду, эрэгийиэн бэйэтэ туспа айылҕалаах, сирэ уота, килиимэтэ уратылаах. Ханнык эрэ эйгэҕэ норуот өр кэмҥэ олордоҕуна бу эйгэ кини тас көстуутугэр, этигэр сиинигэр, доруобуйатыгар уратытык дьайар. Хоту, уһук хоту дойдуга олорор киһи күүстээх, сэниэлиэх, өй санаа, эт сиин өттүнэн тулуурдаах эрэ буоллаҕына маннык эйгэҕэ үөрэнэн олорор кыахтаах. Резкоконтинентальнай килиимэт диэн ааттаах о.э күн-дьыл күүскэ эмискэ уларыйыылардаах сиригэр, бүгүн холобура -40С кыраадыс тымныы туран эрэ сарсыҥҥы күнүгэр -25С кыраадыс былытыран хаалыан сөп, кыһынын –60С кыраадыска тиийэ тымныйар, сайынын +40С кыраадыска диэри куйааһырар дойду ханна да суох… Уһун тымныы кыһыннаах дойдуга олорорбут быһыытынан сылбыт үгүс кэмин дьиэ иһигэр, искусственнай сырдатыы уонна ититии условиятыгар сылдьабыт, ол түмүгэр эппитигэр-сииммитигэр салгыммыт тиийбэт (гипоксия), хамсаныы хааччахтанар (гиподинамия, гипокинезия). Куҥҥэ сырдык кэммит (световой день) кыһынын 5-6 чааска тиийэ кылгыыр, ол эбэтэр бу кэмҥэ сарсыарда үлэҕэр хараҥаҕа кэлэргэр, үлэн кэннэ дьиэҕэр эмиэ хараҥаҕа төннөргөр күһэллэҕин. Киһи маннык эйгэҕэ онно-манна барара-кэлэрэ, дьону кытта алтыһыыта, сэргэхситэр тэрээһиннэргэ сылдьыыта, ол иһигэр доруобуйаны бөҕөргөтөр дьайыыларга кыттыыта эмиэ аччыыр. Аныгы нэһилиэнньэ олох-дьаһах, тыраансапарынан хааччылыыта тупсан салгыҥҥа сылдьааһына лаппа намтаата, сатыы хаампат, кыһынын тымныыттан, сайын сылаастан салҕаннар сибиэһэй салгыҥҥа сылдьыбат буоллулар. Хоту дойдуга олорор дьон доруобуйатын үөрэтэр учуонайдар этэллэринэн биһиги соҕуруу, сылаас сиргэ олорооччулартан 5-6 сыл эрдэ кырдьар, мөлтүүр эбиппит.
Кэлиҥҥи сылларга аһыыр аспыт хаачыстыбата, аһааһын култуурата эмиэ уларыйда (культура питания). Оһуоба эдэр ыччат наар намыһах хаачыстыбалаах маҕаһыын, тургэнник бэлэмнэнэр (фасфут) аһыгар көстө. Сибиэһэй оҕуруот аһын, фрукта, муора аһын сиирбит аҕыйаҕа эмиэ доруобуйабытыгар элбэх битэмиин, микроэлемент тиийбэтигэр тиэрдэр. Ол эбэтэр организм сүрдээх уустук биохимическай систиэмэ буоларын быһыытынан сөптөөхтук үлэлииригэр сүрүн ас уонна эбии ас көруҥэ элбэх буолуохтаах (битэмиин, минерал, эбэтэр биологическай активнай добавка, эбии аныгы клеточнай питание). Ити барыта аһылыкка, аныгы үйэ ирдэбиллэрэ буолаллар. Өбугэ саҕаттан кэлбит аспытын (традиционное питание) (эппит, уруҥ аспыт, балыкпыт, айылҕабыт биэрбит аһа) сүрүн ас быһыытынан хайаан да хаалыахтаах.
- Саха сиригэр олорор дьон-сэргэ этин-сиинин, ис туругун уратыта туохха сытарый?
- Тыйыс тулалыыр эйгэҕэ олорор, доруобуйатын ситэри сатаан көрүммэт, хамсаммат киһи биир үгүс тыынар уорганнара мөлтүүллэр, сүрэх, тымыр үлэтэ кэһиллэр, сүһүөх ыарыыта буулуур эбит. Ситэри хамсаммат, сөптөөхтук тыыммат буоламмыт бу аҕыйах сылтан бэттэх коровинируснай инфекцияҕа үгүстук ыллардыбыт уонна соҕуруу дойду дьонун кытары тэннээтэххэ ол содула наһаа улахан буолла,
Киһи уһуннук чэгиэн-чэбдик туруктаах буоларыгар:
— 30%-гар киһи бэйэтэ күннээҕи олоҕун хайдах дьаһанан олоруутуттан, доруобуйатыгар, этигэр-сиинигэр сыһыаныттан, бэйэтин хайдах көрунэриттэн тутулуктаах эбит (хамсаныытыттан, куһаҕан дьаллыктартар аккаастаныытыттан);
— 30% доруобуйа харыстабылын систиэмэтин сайдыытын таһымыттан тутулуктаах;
— өссө 30% социально-экономическай фактордар ылаллар;
— онтон хаалбыт 10% тулалыыр эйгэ дьайыыта буолар.
19 үйэ ортотуттан билиҥҥи кэмҥэ дылы күннээҕи хамсаныы кээмэйэ биллэ аҕыйаабыт. Ол кэмнэргэ өбүгэлэрбит күн устата хамсаныы нөҥүө 5000 ккал. тиийэ энергияны барыыр эбит буоллахтарына, билигин хамсанан үлэлиир киһи 1200-2000 ккал, онтон олорор үлэлээх дьон онтон өссө аҕыйаҕы барыыллар. Ол түмүгэр уойуу кыһалҕата, организм уопсай кэбирээһинэ, былчыҥ, иҥиир, сүһүөх мөлтөөһүнэ, сүрэх, тымыр туруга айгырааһына сыыйа эбиллэн иһэр.
Бүгүн, нэһилиэнньэ хамсаммат буолуута, Аан Дойду таһымнаах сытыы боппуруоска кубулуйда. Дьиҥинэн бу кыһалҕаны намтатарга анаан судаарыстыба таһымыгар олус элбэх дьаһаллар, бырагырааммалар, тэрээһиннэр ыытыллаллар, үп-харчы да өттүнэн өйөбүл баар. Аҕыйаҕа суох үөрэх тэрилтэлэрэ анал исписэлиистэри бэлэмнииллэр, дьону-сэргэни хамсаныыга таһаара сатыыр элбэх сырдатар үлэ ыытыллар. Ол үрдүнэн нэһилиэнньэ үксэ, хамсаныы диэн – олохпут, доруобайабыт, сэнэх турукпут төрдө буоларын ону ааһан киһи айылҕатынан хамсанарга анаан айыллыбытын ситэри өйдөөбөтө олус хомолтолоох.
Доруобай, чэгиэн эттээх-сииннээх эрэ киһи таһаарыылаахтык үлэлиир-хамсыыр, айар-тутар, бэйэтин ис кыаҕын ситэри туһанар кыахтаах. Аҕыйах хамсаныынан, күннээҕи олоххо айылҕа биэрбит кыаҕын 35% эрэ туһанар эбиппит, онтон 65% эппит-сииммит толору кыаҕа, таах туһата суох сыыйа симэлийэн хаалар эбит.
- Аныгы кэм киһитэ чэгиэн-чэбдик туруктаах сылдьарыгар туох нааданый? Онно анаан кини хайдах дьаһанан сылдьыахтааҕый?
- Бүгүҥҥү күҥҥэ оҕо, эдэр ыччат улахан ахсаана, тэрээһиннээх дьарыктаахтар, үөрэх кыһаларыгар анал бырагырааммалар баалларын быһыытынан син физическэй култуура, успуорт эйгэтинэн хабыллаллар. Онтон сааһын сиппит, орто саастаах дьон ол курдук 32,6%, аҕам саастаахтарбыт 14,2% күннэтэ анаан дьарыктаналлар эбит – бу тэрээһинэ суох (не организованное население) нэһилиэнньэ диэн буолар. Бу көрдөрүү куоракка олорор дьоҥҥо, тыа сирин дьонугар тэҥнээтэххэ арыый да ордук, тоҕо диэтэххэ куоракка олох уйгута үрдүк, иллэҥ уонна дьарыктанарга усулуобуйа тыа сиринээҕэр үчүгэй. Тус бэйэм, орто саастаах Саха сирин дьахталларын ортолоругар (800-кэ кэриэтэ дьахтары хабан туран) анал ыйытыктар нөҥүө үөрэппит чинчийиилэрим түмүктэринэн эттэхпинэ, Сахабыт сирин 69,6 % хамсаныылара тиийбэт (дефицит двигательной активности). Интириэһинэйэ диэн куорат усулуобуйатыгар олорор дьахталлар тыа сирин дьахталларыгар тэҥнээтэххэ уопсай хамсаныыларын иэнэ уонна анал хамсаныылаах дьарыктара арыый элбэх буолан таҕыста.
Киһи хамсаныылаах буоларыгар дьайар хас да биричиинэ эбэтэр фактор баар диэн бэлиэтиэххэ сөп:
А) киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах (личностные факторы): анал хамсаныы туһатын ситэри өйдөөбөт буолуу, интириэс, баҕа санаа суоҕа, күннээҕи олоҕор бириэмэтин, үлэтин-хамнаһын сатаан аттарыммат буолуу, личность быһыытынан тус бэйэтин хаачыстыбалара (сүрэхтээх, дьулуурдаах, дьаныардаах, сыаллаах-соруктаах буолуу уо.д.а);
Б) социальнай факторар диэҥҥэ ааттыахха сөп: киһи хас саастааҕа, эр киһи эбэтэр дьахтар, доруобуйатын туруга, туох үлэлээҕэ (характер трудовой деятельности), бэйэтин туругун төһө сөптөөхтүк сыаналыыра (адекватность самооценки своего состояния); дьону–сэргэни кытары алтыһыыта; киһи дьайыытыгар кииримтиэтэ (степень подверженности влиянию окружающих), дьон сүбэтин сатаан истиитэ; дьиэ кэргэнин балаһыанньата, оҕотун ахсаана, үп-харчы өттүнэн төһө кыахтааҕа; төһө иллэҥ бириэмэлээҕэ, күннээҕи эбээһинэһэ, үлэтин ноҕорууската; үөрэҕин таһыма барыта улахан оруоллаах;
В) тас фактордар (внешние факторы) диэҥҥэ аатыахха сөп: судаарыстыбаннай, бэйэни салайыныы таһымыгар физическэй култуура, успуорт, чэгиэн олоҕу сайыннарыыга ыытыллар үлэ таһыма; олорор сирбитигэр уопсай социально-экономическай сайдыы дьайыыта, айылҕабыт килиимэтэ (холобура кыһын тымныы ыйдарга сатаан уһуннук таһырдьа сылдьан хамсаныы кыаллыбата), дьыл кэмнэрин уларыйыылара; чугаһынан анал физкултуурунай-ыспартыыбынай эбийиэктэр суохтара, барарга-кэлэргэ анаан тыраанспар хааччахтаах буолуута (ордук тыа сиригэр); анал исписэлиистэр тиийбэттэринэн, хамсаныыны тэрийиигэ анал усулуобуйа тиийбэтиттэн эмиэ тутулуктаах буолуон сөп диэн этиэхпин баҕарабын.
Ититини барытын этэн туран бэйэм анал үөрэхтээх, бу боппуорустары 20 сыл кэриҥэ анаан чинчийэн үөрэппит учуонай буоларым быһыытынан, Саха сирин олохтоохторун сөптөөх хамсаныы нөҥуө чэгиэн-чэбдик онорууга анаан 200-кэ научнай таһымнаах ыстатыйаны, хас да кинигэни суруйан таһааттардым. “Тэтим” хамсаныы оскуолата диэн ааттаах физкултуурунай-доруобуйаны чэбдигирдии түмсүүнү тэрийэн үлэлэппитим хаһыс да сылыгар барда. Манна орто, саастарын сиппит кэрэ аҥардары фитнес-тириэньэр быһыытынан хамсанарга үөрэтэбин, хамсаныыны туһанан кинилэр ис-тас туруктарын, көстүүлэрин тупсарыыга үлэлэһэбин.
Өр сыллаах кэтээн көрүү, бэйэ анал хамсаныынан дьарыктаныы уопута уонна үгүс научнай чинчийиилэр түмүктэринэн Саха сирин тулалыыр эйгэтин, дьонун-сэргэтин этин-сиинин, доруобуйатын уратытын учуоттаан туран чинчийиилэри ааспыт, туһалааҕын дакаастаабыт анал дьарык бырагырааммалаахпын, методикалардаахпын. “Конвергентный подход к регулированию двигательной активности женщин зрелого возраста” диэн кэнсиэпсийэлээхпин.
Ааспыт, 2023 сылга Чурапчы улууһун дьахтар Сэбиэтин иһинэн, Чурапчытааҕы судаарыстыбаннай физическай култуура уонна успуорт үнүстүүтүн көҕүлээһинэн “К красоте и здоровью вместе”, ол эбэтэр “Кэрэҕэ уонна доруобай буолууга бииргэ” диэн ааттаах Дойду Бэрэсидиьиэнин гранын ылбыппыт, бу, үлэбит өссө таһаарыылаах буоларыгар улахан күүс-көмө буолла.
Итини бэлиэтээн туран хайдах быһыылаахтык хамсаныы нөҥүө бэйэ туругун тупсарыахха сөбун туһунан кылгастык аҕыйах сүбэни тоһоҕолоон этиэхпин баҕарабын:
— улахан, сааһын сиппит киһи нэдиэлэҕэ орто тэтимнээхтик 150-300 мүнүүтэни хамсаныыга аныахтаах;
— сааhыран эрэр дьоҥҥо нэдиэлэҕэ 3-4 дьарык ордук туһалаах, онтон аҕыйах дьарык туһата кыра буолар;
— эдэр дьон нэдиэлэҕэ 5-6 тиийэ дьарыктаныахтарын наада;
— дьарык төһө кыалларынан комплекснай (кэлимсэ) хайысхалаах буолуон сөп ол эбэтэр наар биир эрэ өттүгэр туһаайыллыбакка, киһи сааһын, доруобуйатын, этин-сиинин туругун учуоттаан, холобура, тыынар уорганнарга (дыхательнай гимнастика), сүрэх, тымыр үлэтин тупсарыыга (аэробнай, ол аата кислороднай режимҥэ хамсаныылар, кардионоҕоруускалар, бэдьэйэн сүүрүү, хаалыктаах хаамыы уо.д.а), сүһүөх, иҥиир бөҕөргөтүүтүгэр (суставной гимнастика, пилатес, колланетика уо.д.а хамсаныы көрүҥнэрэ), былчыҥ күүһүн сайыннарарга анаан хамсаныылар (бэйэ ыйааһынын эбэтэр атын предметтэр: гантель, гиря, штанга курдуктары туһанан), ис-тас көрүҥҥэ тэҥинэн туһалаах дьайыыны йога араас көрүҥнэрэ биэрэллэр;
— төһө кыалларынан сөптөөхтук таҥнан-симэнэн сибиэһэй салгыҥҥа тахсан хамсана сатыахха наада ол эбэтэр таһырдьа ыытыллар дьарык быдан көдьүүстээх буолар;
— дьарык, хамсаныы көрүҥэ олус элбэх, ону бэйэн тугу сөбүлүүргүнэн, холонон көрөн, тустаах исписэлиис өҥөтун туһанан талыахха сөп, бу хамсаныы бэйэҕэр астыныыны, дуоһуйууну аҕалыахтаах;
— күннээҕи олоххо-дьаһахха, холобура лифт оннугар кирилиэһинэн дабайан тахсан, тыраанспарга олорбокко элбэхтик сатыы хаама сатааһын эмиэ туһалаах;
— аныгы кэм ирдэбилигэр cөп түбэһиннэрэн билигин араас информационнай технологиялары туһанан хамсаныы кэмигэр бэйэ туругун кэтээн көрүнүөххэ, ыраах сылдьан онлайн-эрэсиимҥэ холбонон, дьиэ усулуобуйатыттан эмиэ инструктор, тириэньэр өҥөтүнэн туһанан дьарыктанар кыаллар, холобура биир бэйэм оннук быһыылаах дьарыктары эмиэ ыытабын, араас нэһилиэктэртэн, улуустартан анаммыт кэмҥэ тэҥинэн холбонон дьарыктанааччылар эмиэ бааллар;
— сөптөөхтүк, систиэмэлээхтик ыытыллар дьарык хайаан даҕаны, хайа баҕарар сааска,сыыйа туһаны аҕалар, ону саарбахтаамыахха наада;
— бэйэ доруобайатын хамсаныы нөҥүө тупсарарга, турукпутун бөҕөргөтөр дьыалаҕа сыһыаны уларытан, барытын кэнникигэ хаалларбакка, төһө кыалларынан санааны, болҕомтону ууран, күннэтэ олохтоохтук, барытыгар суолта биэрэн, биир тэҥҥэ былааннаахтык үлэлэһиэххэ.
Түмүкпэр, түгэнинэн туһанан баҕалаахтары бэйэм чэбдигирдэр дьарыктарбар ыҥырабын.
Кэпсэттэ Сэмэн Жендринскэй