Мин төһө даҕаны бу оройуоҥҥа, нэһилиэккэ төрөөбөтөҕүм-үөскээбэтэҕим иһин, уонтан тахса сыл үлэлээбит кэмим устата үөрэппит, истибит, муспут матырыйаалларбын түмэммин, Чурапчы дэриэбинэтин уруккутун туһунан төһө билэрбинэн эдэр ааҕааччыларга, онон-манан да буоллар баар чахчыларга олоҕуран кылгастык билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Сэбиэскэй былаас олохтонуутун саҕана Чурапчы бэрт дьадаҥы олохтоох аҕыйах ыаллардаах кыракый дэриэбинэ эбит. Оччолорго саамай баай уонна киин өттүнэн билиҥҥи “Сельхозтехника” томторо буолар. Манна Иннокентьев (Сэмэнэбис) кулаак дьиэтэ радиоузел буола сылдьыбыт дьиэтин кэннигэр оччотооҕуга саамай улахан дьиэнэн көстөрө үһү. Ити радиоузел кэннигэр баар дьиэ уонна ити кэминээҕи Полярнай уулуссаҕа олорор уһун дьиэ сорҕото эрэ бааллара диэн ахталлар. Иван диэн аҕабыыт олорбут дьиэтэ кэлин сибээс хонтуората буола сылдьыбыт. Бу дьиэҕэ гражданскай сэрии сылларыгар кыһыл дружина штаба олохтоммут. Винокуров Илья диэн кырдьаҕас аҕабыыт дьиэтигэр кэлин суоппарынан үлэлээбит Макаров Д.И. олорбут. Ити дьиэни бандьыыттар хаайыы оҥосто сылдьыбыттар. Ол дьиэттэн таһааран туох да буруйа суох үгүс чиэһинэй сэбиэскэй дьоннору, кинилэр аймахтарын бандьыыттар кыыллыы өлөртүүллэрэ диэн кэпсэнэр.
Ити дьиэ арҕаа өттүгэр сыыр үрдүгэр кыра дьиэҕэ “Тииһэ суох” атыыһыт маҕаһыына баар буола сылдьыбыт. Аҕабыыттар дьиэлэрин илин өттүнээҕи тумуска Петров Иван (Кыам уус) диэн бэрт дьадаҥы оҕонньор олорбут. Кини кыыһын Мотуруонаны, Субуруускай Н.Д. кэргэн ылбыта. Оҕонньор кыһыл диэки санаалааҕа, ону бандьыыттар өлөрөөрү куттаан туран уһаннаран муҥнууллара, эстибэт доруоп сааларын оҥоттороллор эбит.
Радиоузел дьиэтин бэтэрээ өттүгэр Попов Лазар Алексеевич (Хабайахаан Лааһара) диэн оҕонньор олорбут, кини уола Селяхов Василий Лазаревич. Попов Иван Петрович (Иҥнэри оҕонньор) Тумуһахтаах алааһыгар дьиэлээҕэ үһү. Сыырынан арҕаа диэки бардахха үрдүк томторго суруйааччы Саввин С.А-Күн Дьирибинэ аҕата Афанасий Саввин (Чочоолоп) дьиэтэ турбут. Ол дьиэ Курашов этэрээтин штаба кредитнэй табаарыстыба дьиэтэ буола сылдьыбыт. Онтон кэлин госбанк отделениетынан, оройуоннааҕы бибилэтиэкэ дьиэтэ буолбут. Ити дьиэттэн арҕаа сыыр тумсугар Жирков (Токур оҕонньор) балаҕанын сорҕото хойукка диэри турбута диэн кэпсииллэр. Ити балаҕан үөһэ өттүгэр Сахаарабыс диэн атыыһыт кыра мэндиэмэннээх дьиэтэ баар эбит. Онно Силин аҕабыыт олорбут, онтон гражданскай сэрии саҕана уоттаан кэбиспиттэр.
Ити дьиэттэн салгыы арҕаа бардахха, сыыр үрдүгэр Захаров Кирилл Петрович диэн учуутал (летчик Захарова Вера Кирилловна аҕата) олорбут. Ол дьиэни 1969 сыллаахха көтүрбүттэр. Итилэртэн атын ханнык да ыал, тутуу суох эбит. Сыыр үрдүттэн, Моҕойдор диэн алаастар куулаларыныын, сүрдээх хойуу ойуур эбитэ үһү. Ону Курашов этэрээтэ кэлэн олордоҕуна, манан бандьыыт сөрүөстэн киириэ диэн, олоччутун кэрдэн кэбиспиттэр.
Арҕаа баска, ветлаборатория хоту өттүгэр, Попов Мирон оҕонньор, Попов Иван (Матай уола) уонна Бушков Петр (Борбуос) диэн дьадаҥы ыаллар балаҕаннара баар буола сылдьыбыт. Тумул соҕуруу өттүгэр, ветлабораторияттан илин, Жирков Миитэкэ (Үллэҥниир уола) оҕонньор олорбут. Бу орто хаһаайыстыбалаах үчүгэйдик олорбут ыаллар эбит. Кини уола (Ньоспой Ыстапаан) кэнники саҥа дьиэ туттан, аҕатыттан арахсан, туспа олорбут. Ол дьиэҕэ кэлин Николай Башарин олорон ааспыт.
Гражданскай сэрии кэмигэр ити дьиэҕэ хомуньуустар, ревкомецтар кэргэттэрэ киирэн олордохторуна Худояров бандьыыт этэрээтэ тумул тыанан сөрүөстэн киирэн дьиэ аанынан гранатаны бырахпыттара, гранатаҕа үтүлүк холбуу хам тоҥон хаалан, дьолго сатаан эстибэтэх. Бандьыыттар дьиэ иһигэр киириэхтэрин биир милииссийэ баар буолан, кини оһоххо сөрүөстэ сылдьан ытыалаһан, киллэрбэтэх. Онон бандьыыттар хара санааларын кыайан ситиспэккэ барбыттар.
Былыргы дьоннор бары хос ааттаах буолаллар. Норуокка оннук ааттаах оҕонньор эбэтэр оннук ааттаах киһи уола диэн наар киһи хос аатынан доҕуһуоллаан кэпсээн тарҕанара. Билигин баҕар ити сороҕор олуонатык иһиллиэн сөп. Ол да буоллар, ити ааспыт олоххо дьиҥнээхтик баар буола сылдьыбыт суолларын ахтыыга мин сорох дьон хос ааттарын быһааран суруйуубун таба өйдүөхтэрэ дии саныыбын.
Билиҥҥи оскуола томторо оччотооҕуга эмиэ ойуур эбит. Этээстээх оскуола диэки өттүгэр кыракый ырааһыйа баар буола сылдьыбыт. Онно Баягантаев Александр (Үрүҥ харах Өлөксөөндүр) диэн сүрдээх дьадаҥы оҕонньор хабарҕа муннуктаах, саах сыбахтаах ампаар дьиэ оҥостон олорбут. Кини уола Баягантаев В.А. хойукка диэри баара. Итинтэн илин диэки Дьячковскай Николай (Магавет Ньукулай) балаҕан туттан Борисов Николай (Бугуччах Баһылайын) кыыһын кэргэн ылан олорбут.
Ити томтор кэтэҕинэн уу сүүрдэр кыракый үрүйэ сыппыт. Ол үрүйэ ырааһыйатыгар Константинов Семен (Ньууччукаан уола) оҕонньор олорбут. Оттон кэлин райпотребсоюз хонтуората, остолобуой, маҕаһыыннар, ыскалааттар турбут сирдэрэ олоччу ойуур эбит.
Култуура дьиэтин анныгар баар көлүччэ талаҕынан хатыллан оҥоһуллубут төгүрүччү бүтэйдээҕэ эбитэ үһү. Куула өттүн тыатын саҕата үчүгэй күлүктээх, сүрдээх күөх кырыстаах хонуулаах эбит. Онно былыр улуус тойотторо мустан күөх-сах мунньаҕын ыыталлара дииллэр. Өрөбөлүүссүйэ саҕана итиннэ эмиэ араас айдааннаах мунньахтар ыытыллыбыттара биллэр.
Сэбиэскэй кэминээҕи райсовет аннынааҕы этээстээх дьиэлэр оннуларыгар былыргы бырааба дьиэтэ турбут. Онно нэһилиэнньэттэн хомуллубут доруоп саалары, бандьыыттар илиилэригэр киирбэтин диэн, кыһыллар уоттаабыттар. Кэлин, бандьыыттар барбыттарын кэннэ, ол саалар тимирдэрин булан таһааран Эҥсии уустарга сынтараалка оҥотторон бултуур эбиттэр.
Култуура дьиэтин соҕуруу өттүгэр турбут саамай былыргы осккуолаҕа Сэбиэскэй былаас буолтун кэннэ пансион аһылла сылдьыбыт. Онно биһиги оройуоммут бастакы комсомолецтара олорон үөрэммиттэр. Култуура дьиэтин илин кырыытынан соҕус икки кылаастаах оскуола баар буола сылдьыбыт. Кыра соҕус буолан баран наһаа кыраһыабай оҥоһуулаах дьиэ эбитэ үһү. От күөҕэ кырааскалаах тимир кырыысата, маһынан кыһыллан оҥоһуллубут маҕан кырааскалаах кэрэниистэрэ ордук үчүгэйдик көстөллөрө эбитэ үһү. Үрэҕи туоруур муоста утары сыыры дабайан тахсар кирилиэстээх эбит. Ол кирилиэс олоччу кыһыл кырааскалааҕа, бэриилэлэрин икки өттүн атахтара чочуга охсуллубут, араас өттүнэн кырааскаламмыт этилэрэ дииллэр. Мин истибиппинэн, ити дьиэ курдук үчүгэй оҥоһуулаах дьиэни кэлин тутта иликтэр.
Ол оскуолаҕа Сэбиэскэй былаас иһин охсуспут, үлэлээбит үгүс чулуу ыччаттарбыт Субуруускай Н.Д., Яковлев С.С. – Эрилик Эристиин, Ефремов Д.С. (Күөх Өлөөнө уола), бастакы комсомолецтар Дьячковскай Н.В., Дьячковскай Д.Н. – Харачай, Собакин С.Т., Парфенов И.И., Дьячковскай Е.Н., онтон да атыттар үөрэммиттэр.
Кыһыллар 1921 сыл тохсунньу ыйга Чурапчыттан куоракка көһөн киирбиттэрин кэнниттэн бу оскуолаҕа Коробейников бандьыыт торҕон үөрдэрэ уонна олохтоох таҥнарыахсыттар Сивцев П.И. (Сыллыкы уола), Новгородов А.А. курдук баай ыамалара ыстаап тэринэн олорбуттар. Ол олорон үгүс ахсааннаах сэбиэскэй дьоннору, кинилэр аймахтарын, ону тэҥинэн өрүс илин эҥэринээҕи оройуоннартан эмиэ аҕалан кыыллыы накаастаабыттар, өлөртөөбүттэр. Онтон үлтү сынньыллан, хотторон, сайын от ыйыгар күрүүр күннэригэр ити дьиэни уоттаан хара буруонан көтүппүттэр. Ону олохтоох дьон умнубакка, оспот баас курдук санааларыгар тутан күн бүгүҥҥээҥи диэри илдьэ сылдьаллар.
Сэмэн ЖЕНДРИНСКЭЙ